«Εάν δω κάτι και μου αρέσει, το αγοράζω»
Ο επαναπατρισμός 47 ελληνικών αρχαιοτήτων από τη συλλογή του μεγιστάνα Στάινχαρντ και η δράση των κυκλωμάτων
«Βλέπεις αυτό το κομμάτι;» είπε σε ειδικό πράκτορα της Υπηρεσίας Εσωτερικής Ασφάλειας των ΗΠΑ στις 31 Μαΐου 2017 ο Αμερικανός μεγιστάνας Μάικλ Στάινχαρντ, δείχνοντας μια μινωική λάρνακα από την ιδιωτική του συλλογή. Παρότι βρισκόταν τότε υπό έρευνα για άλλες δύο αρχαιότητες που είχαν εξαχθεί παράνομα από τον Λίβανο κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, ο δισεκατομμυριούχος συμπεριφερόταν λες και κανείς δεν μπορούσε να τον αγγίξει. «Δεν υπάρχει ιστορικό προέλευσης γι' αυτό», πρόσθεσε για το ελληνικό αντικείμενο, αδιαφορώντας για τις οποίες νομικές συνέπειες. «Εάν δω κάτι και μου αρέσει, το αγοράζω».
Ο διάλογος του Στάινχαρντ με τον ειδικό πράκτορα Τζον Πολ Λάμπατ αποτυπώθηκε σε αμερικανικά δικαστικά έγγραφα που είναι σε γνώση της «Κ». Στις 172 σελίδες της έρευνας των εισαγγελικών αρχών της Νέας Υόρκης παρουσιάζονται με αξιοσημείωτη λεπτομέρεια το πανόραμα της δράσης διεθνών αρχαιοκαπηλικών κυκλωμάτων, οι συναλλαγές τους με τυμβωρύχους, εκτιμητές και συντηρητές έργων τέχνης και οι υπόγειες πρακτικές κατακερματισμού και διακίνησης της λείας τους. Οι αμερικανικές αρχές διαπίστωσαν ότι 12 εγκληματικά δίκτυα προμήθευαν με αρχαιότητες από 11 κράτη τον Στάινχαρντ. Ορισμένοι εκ των εμπλεκομένων έχουν ποινικό παρελθόν ή είχαν απασχολήσει για παρόμοιες υποθέσεις και τη χώρα μας.
Η μινωική λάρνακα του 14001200 π.Χ., εκτιμώμενης σημερινής αξίας ενός εκατομμυρίου δολαρίων, είναι μία από τις 47 ελληνικές αρχαιότητες που πρόκειται να επαναπατριστούν στην Ελλάδα μετά την παράδοσή τους στις αμερικανικές αρχές από τον Στάινχαρντ. Σύμφωνα με ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού, τα αρχαία κινητά μνημεία που θα επιστραφούν στη χώρα μας προέρχονται από τη Στερεά Ελλάδα, την Κρήτη, τις Κυκλάδες, τη Σάμο και τη Ρόδο. Σε αυτά περιλαμβάνεται και ένας κορμός κούρου σημερινής αξίας 14 εκατ. δολαρίων, την περιπετειώδη διαδρομή του οποίου παρουσίασε πρόσφατα η «Κ», καθώς και μια χάλκινη προτομή γρύπα, κυκλαδικά αγγεία, ειδώλια και χάλκινα ξίφη.
Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη ευχαρίστησε χθες σε ανακοίνωσή της τις αρμόδιες αμερικανικές αρχές, τον βοηθό εισαγγελέα του Μανχάταν, Μάθιου Μποδγάνο, καθώς και τα στελέχη στη Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του υπουργείου, που εργάστηκαν διεξοδικά τα τελευταία τρία χρόνια με σκοπό την ανάκτηση των παρανόμως εξαχθέντων ελληνικών αρχαιοτήτων.
Το ταξίδι της λάρνακας
Στα αμερικανικά δικαστικά έγγραφα περιγράφεται το ταξίδι της μινωικής λάρνακας από την Ελλάδα μέχρι το Μανχάταν. Κατασκευάστηκε σε αρχαίο εργαστήριο του Ρεθύμνου και εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη διεθνή αγορά στις 12 Απριλίου 2014, όταν ένας συντηρητής έργων τέχνης με βάση το Μόναχο ανέλαβε να την ανακατασκευάσει. Ολοκλήρωσε το έργο του στις 16 Μαρτίου 2016. Λίγες ημέρες αργότερα το αντικείμενο πέρασε από έλεγχο χρονολόγησης με τη μέθοδο της θερμοφωταύγειας (Thermoluminescence). Εκεί διαπιστώθηκε ότι είναι ηλικίας 3.300 ετών (με απόκλιση ±20%).
Αυτή η μέθοδος χρησιμοποιείται από την αρχαιολογία συνήθως σε κεραμικά, μεγαλιθικά μνημεία και αγάλματα. Το ίδιο εργαστήριο χρονολόγησης συμβουλευόταν, σύμφωνα με τα αμερικανικά δικαστικά έγγραφα, και ο Ιταλός έμπορος έργων τέχνης και εμπλεκόμενος σε υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας και στην Ελλάδα, Τζιανφράνκο Μπεκίνα. Τον Οκτώβριο του 2016, ο Στάινχαρντ αγόρασε τη λάρνακα προς 575.000 δολάρια μέσω υπεράκτιας εταιρείας με έδρα τις Σεϋχέλλες. Προμηθευτής του ήταν ένας Βούλγαρος, η δράση του οποίου είχε μπει παλιότερα στο μικροσκόπιο των γερμανικών διωκτικών αρχών.
Η έφοδος των εισαγγελικών αρχών στα διαμερίσματα και στο γραφείο του Στάινχαρντ στο Μανχάταν έγινε στις αρχές του 2018 και ένα από τα εντάλματά τους εξασφάλισε τη δυνατότητα να φωτογραφίσουν κάθε αντικείμενο της συλλογής του. Διαπίστωσαν ότι κατείχε περισσότερες από 1.000 αρχαιότητες, αξίας άνω των 200 εκατομμυρίων δολαρίων, τις οποίες είχε αποκτήσει τουλάχιστον από το 1987 κι έπειτα. Για 180 εξ αυτών (στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και οι 47 ελληνικές) συνέλεξαν πειστήρια τα οποία μαρτυρούν την αρχαιοκαπηλική προέλευσή τους. Αν και από τα υπόλοιπα αντικείμενα του
Στάινχαρντ μόλις το 7,3% είχε τεκμηριωμένο ιστορικό προέλευσης, χωρίς άλλες επαρκείς αποδείξεις για το παρελθόν τους δεν ήταν εφικτή η κατάσχεσή τους.
Επειτα από συμφωνία με τις εισαγγελικές αρχές, ο 81χρονος Αμερικανός δέχτηκε να παραδώσει τις 180 αρχαιότητες εξασφαλίζοντας ότι δεν θα αντιμετωπίσει ποινικές διώξεις. Το μόνο τίμημα για τον ίδιο είναι ότι πρέπει να απέχει ισοβίως από την απόκτηση αρχαιοτήτων ακόμη και μέσω της νόμιμης αγοράς έργων τέχνης. Η συνολική αξία των κατασχεμένων αντικειμένων που πρόκειται να επιστραφούν σε 11 χώρες εκτιμάται σήμερα στα 70 εκατ. δολάρια.
Για την τεκμηρίωση των αντικειμένων οι αμερικανικές εισαγγελικές αρχές συνεργάστηκαν με 60 ειδικούς ανά τον κόσμο. Μεταξύ αυτών βρίσκεται και ο δρ Χρήστος Τσιρογιάννης, αναπληρωτής καθηγητής στο Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών του Πανεπιστημίου του Ααρχους στη Δανία.
Ο κ. Τσιρογιάννης αναφέρει στην «Κ» ότι συνέδραμε στην ταύτιση του κούρου, μιας γεωμετρικής οινοχόης, μιας λευκής ληκύθου και ενός κυκλαδικού αγγείου, που πρόκειται να επιστραφούν
στην Ελλάδα. Οπως προσθέτει, από άλλες αρχαιότητες που ταύτισε, οι 29 θα επιστραφούν στην Ιταλία, μία στο Ιράκ και δύο στη Συρία.
Στην ίδια λίστα των ειδικών που αναφέρουν οι Αμερικανοί περιλαμβάνεται από ελληνικής πλευράς και η δρ Ελενα Βλαχογιάννη, προϊσταμένη της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του υπουργείου Πολιτισμού. Τα στελέχη του συγκεκριμένου τμήματος αναζητούσαν επί τρία χρόνια πληροφορίες για να τεκμηριώσουν την παράνομη προέλευση και διακίνηση συγκεκριμένων αρχαιοτήτων.
Το αρχείο Χεχτ
Ο μαρμάρινος κορμός κούρου, ύψους 78,8 εκατοστών, ο οποίος χρονολογείται το 560 π.Χ. και είναι πιθανότατα έργο βοιωτικού εργαστηρίου, εκτιμάται πως έχει τη μεγαλύτερη χρηματική αξία από τα 180 κατασχεμένα αντικείμενα, σύμφωνα με τις αμερικανικές αρχές. Ο Στάινχαρντ τον αγόρασε τον Νοέμβριο του 2000 προς 2,3 εκατομμύρια δολάρια από τον έμπορο έργων τέχνης Ρόμπερτ Χεχτ. Το άγαλμα είχε σχεδόν άθικτα άνω άκρα όταν λαθρανασκάφηκε και κόπηκε σε μικρά κομμάτια για να διακινηθεί ευκολότερα. Ο Χεχτ ήταν ένας από τους βασικούς προμηθευτές του Αμερικανού μεγιστάνα. Μεταξύ άλλων, του είχε
πουλήσει το 2000 και την κατασχεμένη γεωμετρική οινοχόη. Το ποινικό παρελθόν του είχε απασχολήσει τουλάχιστον τέσσερα κράτη. Το 1962 συνελήφθη στην Τουρκία προσπαθώντας να εξαγάγει χρυσά νομίσματα. Το 1973 εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης εις βάρος του στην Ιταλία για την παράνομη διακίνηση του κρατήρα του Ευφρονίου. Στο δικαστήριο ο τυμβωρύχος Ρομπέρτο Μπισκέτι κατέθεσε ότι άλλοι λαθρανασκαφείς «φοβούνταν τον Χεχτ γιατί είχε επαφές με την ιταλική μαφία». Τρία χρόνια αργότερα, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ιταλίας τον απάλλαξε από τις κατηγορίες. Δεν σταμάτησε, όμως, να απασχολεί τις διωκτικές αρχές.
Τον Φεβρουάριο του 2001, Γάλλοι και Ιταλοί αστυνομικοί ερεύνησαν το διαμέρισμα του Χεχτ στο Παρίσι, όπου ανακάλυψαν 42 αυθεντικές αρχαιότητες κρυμμένες κάτω από το κρεβάτι του, 24 ντοσιέ με έγγραφα και τα απομνημονεύματά του. Σε αυτά τα αρχεία περιλαμβάνονται γράμματα, φωτογραφίες, παραστατικά αγοράς και στοιχεία δημοπρασιών αρχαιοτήτων. Σύμφωνα με τα αμερικανικά δικαστικά έγγραφα, ο Χεχτ επιχειρώντας να δικαιολογήσει τις πράξεις του ανέφερε στην αυτοβιογραφία του ότι στα 50 χρόνια της δράσης του είχε αγοράσει «κατά λάθος αντικείμενα που είχαν όντως “κλαπεί” από μουσεία ή ανασκαφές». Πέθανε τον Φεβρουάριο του 2012 στο Παρίσι, ενώ οι αμερικανικές αρχές έχουν κατασχέσει μέχρι σήμερα 47 αντικείμενα που είχε διακινήσει ο ίδιος. Το όνομα του Στάινχαρντ φέρεται να εμφανίζεται 14 φορές στο προσχέδιο της αυτοβιογραφίας του.
Η συνολική αξία των κατασχεμένων αντικειμένων, που πρόκειται να επιστραφούν σε 11 χώρες, εκτιμάται σήμερα στα 70 εκατ. δολάρια.