Το «μαύρο κουτί» μιας εξαφάνισης
Πώς χάθηκε στον Ατλαντικό ο Μπας-Γιαν Αντερ, το 1975
Ο Μπας-Γιαν Αντερ
ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΑΡΑΪΣΚΟΥ Μασαχουσέτη, Ιούλιος του 1975. Ενας νέος άντρας φορτώνει ένα ιστιοπλοϊκό σκάφος στο τρέιλερ του αυτοκινήτου του και κατευθύνεται προς την ακτή. Ατσούμπαλος μέσα στα στενά του ρούχα, με το ψηλοκάβαλο παντελόνι-καμπάνα και τα καστανοκόκκινα μαλλιά του, μοιάζει σαν πρώιμα μεγαλωμένος έφηβος. Και το σκάφος, αυτό το τόσο μικροσκοπικό σκάφος, φαντάζει σαν παιχνίδι στα χέρια του αινιγματικού, ψιλόλιγνου άντρα-παιδιού. Λίγη ώρα αργότερα, σε κάποια μαρίνα του Κέιπ Κοντ, είναι μέσα στο νερό, δεμένο στον ντόκο, και ο άντρας νετάρει τα σχοινιά του. Ετοιμάζεται για ένα ταξίδι, αλλά αυτό το ταξίδι δεν θα είναι ούτε εύκολο ούτε σύντομο, ούτε συνηθισμένο.
Ο άντρας αυτός ήταν ο ΜπαςΓιαν Αντερ, Ολλανδός μετανάστης στην Αμερική, όπου τη δεκαετία του '60 ξεκίνησε μια εκκεντρική, ιδιοσυγκρασιακή καλλιτεχνική πορεία με επιδραστικό χνάρι στον κόσμο της τέχνης. Το ταξίδι που ετοιμαζόταν να κάνει εκείνη την ημέρα ήταν, στην ουσία, ένα καλλιτεχνικό δρώμενο, κομμάτι τρίπτυχου εικαστικού πρότζεκτ που ο ίδιος είχε ονομάσει «Σε αναζήτηση του θαυμαστού» («In Search of the Miraculous»). Το πρώτο σκέλος του είχε ξεκινήσει δύο χρόνια πριν, όταν μια βραδινή, πεζή του περιπλάνηση στο Λος Αντζελες καταγραφόταν σε μια σειρά από φωτογραφίες που έμοιαζαν σαν σκηνές από μυστηριακή ασπρόμαυρη ταινία. Η αναζήτηση κατέληγε στον νυχτερινό Ειρηνικό και η εξόρμησή του στον Ατλαντικό, δύο χρόνια μετά, θα ήταν το επόμενο βήμα. Τι σκεφτόταν όμως όταν σάλπαρε για να διασχίσει όλο τον ωκεανό πάνω σε ένα σκάφος μήκους τριών μέτρων και ογδόντα εκατοστών;
Ταξιδιάρικο γονίδιο
Tο «Ωκεάνιο Κύμα» («Οcean Wave»), όπως το είχε ονομάσει, ήταν ένα «Guppy 13», αμερικανικής παραγωγής «pocket cruiser», σχεδιασμένο και ναυπηγημένο στην καλιφορνέζικη Melen Marine, σε 245 κομμάτια στις αρχές του '70, και προοριζόταν για παράκτιες και όχι ωκεάνιες πλεύσεις. Κι όμως, ο τολμηρός Ολλανδός μάλλον είχε υπολογίσει την ευνοϊκή για την ταχύτητα αναλογία εμβαδού πανιών και εκτοπίσματος καθώς και τη βοήθεια που θα λάμβανε από το ρεύμα του Κόλπου αλλά και από κάποιες μετατροπές που είχε κάνει στο σκάφος του. Αλλωστε, διέθετε ναυτοσύνη: λίγα χρόνια πριν είχε συνοδεύσει τον
του Μπας-Γιαν Αντερ από το πρώτο μέρος του τρίπτυχου «In search of the miraculous» με τίτλο «One night in Los Angeles» (1973).
Δέκα μήνες αφότου σάλπαρε από τη Μασαχουσέτη για το Γκρόνινγκεν, το σκαρί του Ολλανδού καλλιτέχνη βρέθηκε μισοβυθισμένο στα ανοιχτά της Ιρλανδίας.
καπετάνιο μεγάλου ιστιοφόρου σε τρελό υπερατλαντικό ταξίδι, από το Μαρόκο έως την Καλιφόρνια. Ισως να ήταν και ένα θαλασσινό, ταξιδιάρικο γονίδιο μέσα του: ο λαός του, βαθιά ναυτικός, ενώ ο πατέρας του είχε ξεκινήσει, στα τριάντα τρία του χρόνια κι αυτός, ένα άλλο παράτολμο ταξίδι: να πάει από την πατρίδα του, το Γκρόνινγκεν της Ολλανδίας, στους Αγίους Τόπους, πάνω σε ποδήλατο. Γλιτώνοντας δύο φορές από βέβαιο θάνατο, έπειτα από πολύ καιρό τα κατάφερε, και τρεις δεκαετίες μετά, ο γιος του βάλθηκε αυτή τη φορά να επιστρέψει στο Γκρόνινγκεν, αλλά αυτή τη φορά διά θαλάσσης. Θα έσπαγε κιόλας ένα ρεκόρ, αφού θα ήταν το πιο μικρό σκάφος που θα είχε κάνει τέτοιο ταξίδι. Ομως δεν τα κατάφερε.
Είχε υπολογίσει πως ο διάπλους του στον Ατλαντικό, πάνω στο μικροσκοπικό «Ωκεάνιο Κύμα», θα κρατούσε οκτώ εβδομάδες, αλλά χρειάστηκε να περάσουν δέκα μήνες για να βρεθεί μισοβυθισμένο στα ανοιχτά της Ιρλανδίας, χωρίς ίχνος από τον ίδιο. «Δεν φαντάστηκα ποτέ πως δεν θα τα κατάφερνε», λέει η Αμερικανίδα γυναίκα του, Μέρι Σου Αντερσον, σ' ένα βραβευμένο ντοκιμαντέρ που γυρίστηκε για τον Ολλανδό καλλιτέχνη το 2007, με τίτλο «Ηere is Always Somewhere Else» («To εδώ είναι πάντοτε κάπου αλλού»). «Πίστευε πως το να βγει στην ανοιχτή θάλασσα ήταν το μόνο υπερβατικό πράγμα που μπορεί να έχει μείνει σε κάποιον να κάνει. Αλλά η θάλασσα είναι κάτι τόσο ευμετάβλητο – μπορεί να μας σώσει, αλλά μπορεί και να μας σκοτώσει», συνεχίζει. Στο ίδιο ντοκιμαντέρ, ένας άλλος Ολλανδός που αψήφησε τους ωκεανούς, ο Χενκ Βαν Βέλντε (που το 1978 μαζί με τη γυναίκα του διέσχισαν πάνω στο καταμαράν τους τον Ατλαντικό για να καταλήξουν στο νησί του Πάσχα, γράφοντας τη δική τους απίστευτη ναυτική ιστορία), λέει πως «η μέρα της αναχώρησης είναι η καλύτερη απ' όλες. Αφήνεις τα πάντα πίσω σου, και τη στιγμή που η στεριά εξαφανίζεται από το βλέμμα σου, νιώθεις πως τίποτα πια δεν μπορεί να σου συμβεί». Ποιος ξέρει – ίσως πριν από την υπερβατική, εθελουσία έξοδό του, να ένιωσε κάτι ανάλογο και ο Μπας-Γιαν Αντερ. Κάποιοι κιόλας συνωμοσιολογούν πως είναι ακόμα ζωντανός, πως όλο αυτό ήταν ένα καλλιτεχνικό σκέρτσο, πως αποτελούσε μέρος του πρότζεκτ. Η γυναίκα του το αρνείται – λέει πως είχε πλάνα για την υπόλοιπη ζωή του, πως δεν είχε κανένα σκοπό να χαθεί.
Εξερεύνηση των ορίων
Κι όμως, στο πρότερο έργο του παρακολουθεί κανείς μια ισορροπία στο χείλος του γκρεμού, μια λαχτάρα για επίπονη (και συχνά κωμική) εξερεύνηση των ορίων. Σε σειρά από μικρά, ασπρόμαυρα, βουβά φιλμ που τράβηξε στις αρχές του '70, βλέπουμε το εύθραυστο κορμί του να γκρεμοτσακίζεται οικειοθελώς, πρώτα από τη σκεπή ενός σπιτιού, μετά οδηγώντας ένα ποδήλατο μέσα σε ένα κανάλι στο Αμστερνταμ και τέλος από το κλαδί ενός δέντρου που κρέμεται πάνω από ένα ρηχό ρυάκι. Η σειρά αυτή με γενικό τίτλο «Fall» («Πτώση») αποτελεί σπαρακτική, αυτοσαρκαστική διαπραγμάτευση με το αναπόφευκτο. Περιέχει κάτι ανατριχιαστικά θαρραλέο και βαθιά συμβολικό – ίσως κιόλας και μια λυπητερή προοικονομία για τον αινιγματικό χαμό του στα πέρατα του Ατλαντικού.
Οπως λέει και ο Αμερικανός κριτικός τέχνης Γουέιντ Σόντερς σε μελέτη του πάνω στον καλλιτέχνη, στο περιοδικό «Αrt in America», το 2004: «Οταν ο Αντερ ζούσε, το κωμικό και το λυπηρό ισορροπούσαν επικίνδυνα στα έργα του. Ομως ο τρόπος με τον οποίο πέθανε διαταράσσει αυτή την ισορροπία. Ο χαμός του ρίχνει μια σκιά στην τωρινή μας ματιά, ιδίως αν συνυπολογίσουμε την προδιάθεσή του για θέματα σχετικά με την πτώση, την αποτυχία και την εξαφάνιση, καθώς και τη συχνή του απεικόνιση της μοναξιάς, της απουσίας και της απώλειας».