Ο λαϊκός αστικός πολιτισμός στην Αθήνα, η Νέα Χαλκηδόνα
Ολόκληρες συνοικίες και προάστια γεννήθηκαν στην Αθήνα μετά το 1922. Παραχωρήθηκε γη, χτίστηκαν σπίτια, παράγκες και συνοικισμοί, και σήμερα βλέπουμε τα υπολείμματα, τα θραύσματα, τα ξέφτια μιας μεγάλης κοινωνικής περιπέτειας, μιας μαζικής μετεγκατάστασης που άλλαξε την Αθήνα για πάντα. Δεν υπήρχε περιοχή της Αθήνας που να μην ένιωσε την επίδραση και τον απόηχο αυτής της ανατροπής και αυτής της αιμοδοσίας, αλλά αν προχωρήσει κανείς πιο μακριά από τις κεντρικές συνοικίες, μπορεί να δει συγκινητικά λείψανα εκείνης της δύσκολης εποχής.
Κοντά στον Ποδονίφτη από τη μεριά της Νέας Χαλκηδόνας μέσα σε ένα τοπίο σχεδόν ονειρικό, με την αίσθηση του νερού και της γης να κατακλύζει τον περιπατητή, τα μικρά σπίτια του Μεσοπολέμου είναι εκεί να ψιθυρίσουν την ιστορία τους. Από τη μεριά των Πατησίων αλλά και από τη μεριά της Νέας Χαλκηδόνας και της Νέας Φιλαδέλφειας επιζεί, σε κακή κατάσταση, αυτός ο παράδεισος που συνδέεται με τον Κηφισό και την παλαιά μνήμη των Αθηνών.
Περπατάς στα στενά της γειτονιάς αλλά και στις όχθες του Ποδονίφτη βουβός και σκεπτικός καθώς έχεις μπροστά σου ένα αστικό τοπίο που φέρνει στον νου Πάνες, Κένταυρους και Νύμφες δίπλα σε παρατημένα σπιτάκια, σε πολυκατοικίες μικρές και μεγάλες, σε όμορφες μονοκατοικίες, σε αυλές, αποθήκες, πλατείες, ξέφωτα και κατηφοριές. Εκεί, στα στενά της γειτονιάς, στη Μερσίνης, στην Ελευθερίου Βενιζέλου, στη Γραβιάς, στην Περισσού, στη Σωκίων, στην Αγίας Ευφημίας, εκεί όπου ζούσε ο παλιός κόσμος της Νέας Χαλκηδόνας, στάθηκα πολλές φορές να αποθέσω το βλέμμα σε ένα σπίτι μιας κάποιας ηλικίας, σε κάποιο σπίτι που θα πλησίαζε πια τα 100 χρόνια. Και ήταν φορές που η θέα ενός τέτοιου σπιτιού, όπως αυτό το κομψοτέχνημα λαϊκής αστικής αρχιτεκτονικής στην οδό Γραβιάς 1, μου προκάλεσε μεγαλύτερη συγκίνηση από τη θέα οποιουδήποτε γνωστού και καταγεγραμμένου αστικού μνημείου της Αθήνας. Αυτή η θάλασσα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής έχει αφήσει σκόρπια όστρακα. Θα τα δείτε στα δρομάκια της Νέας Χαλκηδόνας, μια συλλογή ανθρώπινης επινοητικότητας, μέτρου και οικονομίας. Και
ταυτόχρονα ένα ζωντανό μάθημα ιστορίας με όλες τις διακλαδώσεις στην ανθρωπογεωγραφία, στην αισθητική, στην ψυχολογία, στην οικοδομική. Πλίνθινα, πέτρινα ή από τσιμέντο, τα απλά σπίτια της γειτονιάς μιλούν ακόμη γι' αυτό που ως πόλη, ως κοινωνία και ως χώρα, υποτιμήσαμε, αγνοήσαμε και περιορίσαμε, τη γνήσια αστική λαϊκότητα, τη συνέχεια δηλαδή του λαϊκού πολιτισμού στις πόλεις μας. Είναι μια θαυμαστή ιστορία, που έχει βάθος και ρίζες. Στην Αθήνα, υπήρχε πάντα και πριν από το 1830. Και συνεχίστηκε με πολλές μορφές. Αλλά μια και τιμούμε φέτος τα 100 χρόνια από τον ξεριζωμό τόσων χιλιάδων Ελλήνων από τα πατρογονικά τους εδάφη στην Ανατολή, ας δούμε εκ νέου πώς έζησαν στην Αθήνα (και στον Πειραιά και σε όλες τις άλλες πόλεις), πώς η ανάγκη γέννησε πολιτισμό, πώς η οικονομία όρισε τον χώρο. Αυτά τα μικρά λείψανα ξυλογλυπτικής ή σιδηρουργίας, οι πλακοστρώσεις, η αγγειοπλαστική, η συμβίωση με τη μικρή κλίμακα σε περιβάλλον ημιυπαίθριου βίου, η τεχνολογία της καθημερινότητας και η οικογενειακή δομή, όλα αυτά έχουν μείνει ως επίγευση, ως ατμόσφαιρα, ως συγκινητική παρακαταθήκη. Είναι βέβαιον πως θα σαρωθούν. Ισως μείνουν μερικά από κάποιους ιδιοκτήτες που παλεύουν να τα κρατήσουν και να τα συντηρήσουν. Αλλά, αυτό που υπάρχει σήμερα, μας καλεί σε μια γνωριμία. Μια βόλτα σε συνοικίες που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν μετά το 1922 είναι ο πιο ουσιαστικός φόρος τιμής.