Φωτογραφικό οδοιπορικό στην ίαση του νου

Ο Θοδωρής Νικολάου μιλάει στην «Κ» για τη νέα του έκθεση, με λήψεις εμπνευσμένες από τη δική του ψυχιατρική εμπειρία

Οταν, πριν από λίγα χρόνια, ο φωτογράφος Θοδωρής Νικολάου ολοκλήρωνε το τελευταίο του μεγάλο πρότζεκτ, ένα οδοιπορικό σε δέκα χώρες της Βαλκανικής Χερσονήσου το οποίο δούλευε επί μία πενταετία, βρέθηκε σε αναζήτηση της επόμενης ιδέας. Του νέου «κόσμου» που θα τον φιλοξενούσε για τα επόμενα –ποιος ξέρει πόσα– χρόνια. Γιατί για αυτόν ποτέ μια δουλειά δεν είναι απλώς μια δουλειά. «Είναι ένας σκοπός στη ζωή. Κάτι να επεξεργάζομαι στο μυαλό μου συνεχώς, να με βασανίζει, κάτι για να βγάζω την εμμονή και τη μανία μου». Η ιδέα τον περίμενε σκαλωμένη στον πυθμένα τέτοιων σκέψεων: το επόμενο πρότζεκτ θα αφορούσε την ψυχική υγεία.

Ο Θοδωρής έχει περάσει δύο πολύ σοβαρά καταθλιπτικά επεισόδια – το τελευταίο μόλις το 2016. «Αυτά τα επεισόδια, που συνδέονται με μια γκάμα διαταραχών, διαρκούν πάνω από χρόνο και για να επανέλθω στα κανονικά μου χρειάζομαι μία τριετία τουλάχιστον». Το τελευταίο επεισόδιο ήταν πολύ ισχυρό. «Ημουν ένας άνθρωπος που μπορούσα να γυρίσω όλο τον κόσμο με τα πόδια και ξαφνικά δεν μπορούσα να βγω από το παιδικό μου δωμάτιο». Για πρώτη φορά έφθασε στην πόρτα του ψυχιατρείου. «Οταν μου ανέφερε ο ψυχίατρός μου την πιθανότητα να νοσηλευθώ, μου κόπηκαν τα πόδια. Θεωρούσα ότι αν έμπαινα σε ψυχιατρική κλινική δεν θα επέστρεφα ποτέ. Μου είχε γίνει εμμονή ότι αυτό που έχω δεν περνάει».

Ενα εσωτερικό καμπανάκι ήχησε δυνατά. «Αρχισα να σκέφτομαι ότι το ποσοστό του πόνου που μου αναλογούσε, πάει, το ξόδεψα όλο, για να παραφράσω τον Ελύτη. Ημουν στο απόλυτο μηδέν. Κάπως έτσι, άρχισα σιγά σιγά να βγαίνω από το δωμάτιο, μετά από το σπίτι, την πολυκατοικία, τη γειτονιά». Αποφάσισε, μέσω της δουλειάς του, να έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με αυτό που προσπαθούσε να αποφύγει: το ψυχιατρείο.

Ξεκίνησε να βγάζει τις απαραίτητες άδειες, διαδικασία χρονοβόρος

αλλά με έναν τρόπο θεραπευτική. Ωσπου, μια μέρα, άνοιξε για αυτόν η πόρτα του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής, στο Δαφνί. Εκεί βρήκε να κατοικεί ένας γνώριμος πόνος. «Πόνος και απώλεια του εαυτού, τρομακτικός συνδυασμός. Από τη μία να μη νιώθεις ο εαυτός σου, αλλά από την άλλη να πονάς όντας ο εαυτός σου».

Πενταετής περιπλάνηση

Στην αρχή το μάτι του –ο φακός– πήγαινε στα δύσκολα, στα πιο ζόρικα, στις πιο σκοτεινές γωνίες. «Βάλλεται ο πυρήνας του ανθρώπου, η υγεία του. Το πλαίσιο θα έπρεπε να είναι φροντιστικό, αλλά φθάνει στα όρια της τιμωρίας». Αρχισε να φωτογραφίζει τα μηνύματα στους τοίχους. Κραυγές από τα τρίσβαθα του νου, που σβήνονται με σφουγγάρι ή μένουν κρυμμένα κάτω από στρώματα μπογιάς. «Ο τοίχος του ψυχιατρείου είναι κάτι σαν παλίμψηστο. Ξύνοντας τις επιστρώσεις χρώματος αποκαλύπτεται μια ψυχιατρική ιστορία».

Σταδιακά άρχισε να εξοικειώνεται με τον χώρο και τους ανθρώπους, νοσηλευομένους και εργαζομένους. «Ημουν πάντα καλοδεχούμενος. Για τους νοσηλευομένους είσαι ένας άνθρωπος που ενδιαφέρεται για αυτούς. Δεν έχω κινδυνεύσει, δεν έχω απειληθεί, δεν με έχει κακομεταχειριστεί κανένας. Ομως, πάντα πήγαινα με σεβασμό. Ρωτούσα αν ήθελαν

να φωτογραφηθούν και αν δεν ήθελαν, ήμουν εκεί για να μιλήσουμε. Πριν από το κλικ υπάρχει μια ολόκληρη διαδικασία. Ακόμα και αν δεν γίνει το κλικ, η διαδικασία αυτή θα “βγει” στην επόμενη εικόνα». Οι εργαζόμενοι υπήρξαν και αυτοί πολύ εξυπηρετικοί. «Είναι όλοι με burn out

όμως, εξουθενωμένοι. Υπάρχουν στιγμές που δεν διακρίνεις ποιος είναι ο νοσηλευόμενος και ποιος ο νοσηλευτής».

Εμβαθύνοντας στο θέμα, αναδύθηκε η ανάγκη για ένα πιο φωτεινό κομμάτι. Η ψυχική υγεία, σκέφτηκε, δεν περιορίζεται στο ψυχιατρείο. Κάπως έτσι, άρχισε να επισκέπτεται και δομές ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης. Οι εικόνες έγιναν έγχρωμες. «Βρέθηκα σε οικοτροφεία με πολύ βαριά περιστατικά, όπου έδωσα στους νοσηλευομένους κάμερες. Είναι άνθρωποι που δεν ήξεραν τους κανόνες της φωτογραφίας, δεν είχαν καν την πρόθεση να βγάλουν μια καλή φωτογραφία. Και όμως, βλέπεις ότι σε βάθος χρόνου αρχίζουν να αποκτούν φωτογραφικό ύφος. Αρχισα να έχω ερωτήματα: Τι είναι φωτογραφία, τι είναι τέχνη; Αραγε μόνο οι ψυχικά υγιείς μπορούν να είναι φορείς αυτής της έκφρασης;».

Πέντε χρόνια διήρκεσε η περιπλάνηση του Θοδωρή Νικολάου στο κατακερματισμένο ψυχιατρικό σύστημα δημόσιας υγείας της χώρας (συνεχίζει να επισκέπτεται κάποιες δομές, κάνοντας μάθημα δημιουργικής απασχόλησης στους φιλοξενουμένους), που υπήρξε ταυτόχρονα και ένα ταξίδι αυτοΐασης. Το αποτέλεσμα αυτής της δουλειάς, από τις ασπρόμαυρες εικόνες από το Δαφνί και τα μηνύματα στους τοίχους των ψυχιατρείων μέχρι τα έργα των ίδιων των ενοίκων των ξενώνων ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, θα εκτίθεται έως το τέλος Ιουλίου στο αίθριο του 4ου ορόφου της ΕΒΕ, στο ΚΠΙΣΝ. Τίτλος της έκθεσης, που γίνεται στο πλαίσιο του Nostos Festival με χορηγία του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, «Επί νοός ειρήνη» – από μια φράση που είχε δει γραμμένη στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής: Wish peace in mind.

«Ο τοίχος του ψυχιατρείου είναι κάτι σαν παλίμψηστο. Ξύνοντας τις επιστρώσεις χρώματος, αποκαλύπτεται μια ψυχιατρική ιστορία».

«Είναι όλοι εξουθενωμένοι. Υπάρχουν στιγμές που δεν μπορείς να διακρίνεις ποιος είναι ο νοσηλευόμενος και ποιος ο νοσηλευτής».

Στην αρχή το μάτι του φωτογράφου –ο φακός– πήγαινε στα δύσκολα, στα πιο ζόρικα, στις πιο σκοτεινές γωνίες. «Βάλλεται ο πυρήνας του ανθρώπου, η υγεία του. Το πλαίσιο θα έπρεπε να είναι φροντιστικό, αλλά φθάνει στα όρια της τιμωρίας».