Καταδίκη που είχε προαποφασιστεί
Ο Θ. Διαμαντόπουλος γράφει για τη δίκη των «Εξι» και φωτίζει το αποτύπωμα που άφησε στη χώρα
ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ
Η δίκη των «Εξι». Εξιλασμός ή δικαστικός φόνος; Ο Εθνικός Διχασμός και η κορύφωσή του εκδ. Πατάκης, 2022, σελ. 303
Το βιβλίο του Θ. Διαμαντόπουλου δεν είναι μόνο για τη δίκη των «Εξι». Ας κοιτάξουμε τους δύο υπότιτλους. Ο ένας (ο Εθνικός Διχασμός και η κορύφωσή του) αφορά τη λεπτομερή εξέταση από τον συγγραφέα των ζητημάτων και συμβάντων που οδηγούν προς το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός-δραματική κορύφωση της πρώτης φάσης του Εθνικού Διχασμού, που ξεκίνησε το 1915.
Ο Εθνικός Διχασμός έχει απασχολήσει ιστορικούς και πολιτικούς επιστήμονες, νομίζω όμως πως ο ιστορικός που πρόσφατα ανέδειξε το βάθος και την έκταση αυτού του άτυπου εμφυλίου πιο σφαιρικά είναι ο Γιώργος Μαυρογορδάτος. Εδώ, ο Θ. Διαμαντόπουλος χρησιμοποιεί τη δίκη για να φωτίσει τη μεγαλύτερη εικόνα και, αντίστροφα, για να φωτίσει εκ νέου το γεγονός.
Σημαντικό είναι να πούμε εδώ ότι τον συγγραφέα απασχολεί πολύ και το αποτύπωμα που άφησε η δίκη στη χώρα, κυρίως στον Μεσοπόλεμο, οπότε και η παράταξη που πλήρωσε την καταστροφή, χάνοντας ουσιαστικά σχεδόν όλους της τους ηγέτες διά τουφεκισμού στο Γουδί, «εκδικήθηκε» καταφεύγοντας σε νέες εκτελέσεις που έγιναν με αφορμή το βενιζελικό κίνημα του 1935.
Αίμα στο αίμα, λοιπόν, που μας φέρνει στον έτερο υπότιτλο του βιβλίου του Θ. Διαμαντόπουλου: Εξιλασμός ή δικαστικός φόνος;
Υπάρχει άραγε απάντηση; Εφόσον κάποιος δεν είναι δέσμιος ιδεολογικών ή/και συναισθηματικών αγκυλώσεων, μάλλον αντιλαμβάνεται ότι η εκτέλεση (αυτό είναι, εντέλει, που καθιστά τόσο αμφιλεγόμενη, με έναν τραγικό τρόπο, τη δίκη του 1922) ήταν και εξιλασμός αλλά και δικαστικός φόνος.
Λαϊκή οργή
Ηταν εξιλασμός διότι η καταστροφή και η ανθρωπιστική κρίση που προκλήθηκε ήταν ανυπολόγιστων διαστάσεων. Η χώρα επλήγη στρατιωτικά, εδαφικά, διπλωματικά, οικονομικά, επλήγη ηθικά. Η κοινωνία έβραζε, στην κυριολεξία. Η λαϊκή οργή κορυφώνεται μετά τις αρχές Οκτωβρίου, οπότε και ξεκινά η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης, υπογράφεται η συμφωνία στα Μουδανιά και νέα κύματα προσφύγων καταφτάνουν στην Ελλάδα.
Η δίκη (σε στρατοδικείο, υπόψη) και η εκτέλεση ήταν όμως και δικαστικός φόνος: ουσιαστικά η καταδίκη είχε προαποφασιστεί. Το πλέον αμφιλεγόμενο δικονομικό στοιχείο νομίζω πως ήταν αυτό του δόλου: και οι οκτώ δικάστηκαν με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας μέσα σε ένα ασύλληπτο παρασκήνιο και βίαιες παραδικαστικές ίντριγκες.
Πολλοί διχάστηκαν. Στις 5 Νοεμβρίου καταφτάνει από το Παρίσι στην Αθήνα ο Αλέξανδρος Διομήδης, προσωπικός φίλος του Βενιζέλου, και συναντά στο Καφέ ντε λα Πε τον Εμμανουήλ Ρέπουλη, τον άλλοτε υπαρχηγό του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Ο Διομήδης τον πιέζει να πείσει τον Βενιζέλο να παρέμβει υπέρ της σωτηρίας των κατηγορουμένων. Ο Ρέπουλης είχε ήδη πει στον Βενιζέλο πως «αν οι πολιτικοί θανατωθούν, και σεις και εγώ, και κάθε Ελλην πρέπει να θεωρεί όνειδος ότι ανήκει στην ελληνικήν φυλήν». Ο Βενιζέλος απαντά: «Αι χιλιάδες των νεκρών της Μικράς Ασίας και το εκατομμύριον των προσφύγων ζητούν τον θάνατον αυτών, οι οποίοι υπήρχαν οι νεκροθάπται των. Τι θέλεις να κάμω; Να επέμβω διά να σωθή ο Γούναρης;» Μετά την εκτέλεση, ο Ρέπουλης παρέμεινε επί σχεδόν ένα μήνα κλεισμένος στο δωμάτιο του ξενοδοχείου του αρνούμενος να δει οποιονδήποτε.
Δυνατός λυγμός
Στον τόπο της εκτέλεσης, γράφει στο δικό του βιβλίο για το γεγονός ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, «μέσα από το πλήθος ακούγεται ένας δυνατός λυγμός. Είναι ο Κώστας Αθάνατος, που όλο το διάστημα της δίκης ζητούσε την παραδειγματική τιμωρία των «προδοτών». Ο επαναστατικός επίτροπος Γρηγοριάδης τον παρατηρεί: «Τι κάνεις έτσι τώρα, αφού συνετέλεσες σε αυτό που γίνεται;» Μέσα στους λυγμούς του ο Αθάνατος αποκρίνεται: «Τότε ήσαν υπεύθυνοι πολιτικοί, τώρα είναι άνθρωποι».
Οπως δείχνει στο βιβλίο του ο Θ. Διαμαντόπουλος, η εκτέλεση θα αποτελέσει θέμα συζητήσεων για πολλά χρόνια ακόμη. Μέγα ζήτημα παραμένει η εσχάτη προδοσία. Στη Βουλή, στις 31 Μαρτίου του 1931, ο Βενιζέλος θα επανέλθει στο θέμα λέγοντας πως οι εκτελεσθέντες δεν υπήρξαν εκ προθέσεως προδότες. «Προσθέτω μάλιστα ότι πάντες ημείς πιστεύομεν ακραδάντως ότι οι εκτελεσθέντες θα ήσαν ευτυχείς εάν η πολιτική των θα ωδήγει την Ελλάδα εις εθνικόν θρίαμβον».
Το βιβλίο του Θ. Διαμαντόπουλου επιβεβαιώνει την «πολυφωνία» των απόψεων περιλαμβάνοντας επτά επίμετρα από τους Θάνο Βερέμη, Ντίνο Γκλέτσο, Ιωάννη Θεοδωρόπουλο, Πάνο Λαζαράτο, Κώστα Μποτόπουλο, Γιώργο Σιακαντάρη και Ευάνθη Χατζηβασιλείου.
Χαρακτηριστικό είναι ότι το 2010, ύστερα από αίτηση του Μιχάλη Πρωτοπαπαδάκη, εγγονού του πρώην πρωθυπουργού Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη, παύθηκε οριστικά από τον Αρειο Πάγο η δίωξη των «Εξι» (ανάμεσά τους και του Νικόλαου Στράτου) λόγω παραγραφής.
Ο συγγραφέας εξετάζει με λεπτομέρεια τα γεγονότα που οδηγούν προς τη δραματική κορύφωση της πρώτης φάσης του Εθνικού Διχασμού.