Η Ευρώπη των μικρών εθνών
ΟΜίλαν Κούντερα, εκτός από την αξία του μυθιστορηματικού του έργου, μας έχει κληροδοτήσει και ένα κεφάλαιο σκέψης για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ακρογωνιαίος λίθος, η αντίληψή του ότι το μυθιστόρημα είναι η πιο γνήσια έκφραση της ευρωπαϊκής δημιουργικότητας. Ενας τρόπος έκφρασης και σκέψης «γηγενής», ο οποίος παρακολούθησε σαν σκιά την ευρωπαϊκή ιστορία έως τον εικοστό αιώνα, τον αιώνα της νεωτερικότητας. Η ευρωπαϊκή του σκέψη έχει σημασία διότι προσεγγίζει τον πολιτισμό της πέρα από τη γραφειοκρατική της ελεφαντίαση, την οικονομική της ευρωστία ή τη γεωστρατηγική σημασία της. Γι' αυτόν η Ευρώπη έχει μια πολιτισμική ιδιαιτερότητα. Σημασία έχει ότι δεν το υποστηρίζει αυτό από κάποια θεωρητική αντίληψη, αλλά από την εμπειρία του ως μυθιστοριογράφου.
Διάβασα το κείμενό του «Πράγα, ένα ποίημα που χάνεται». Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σε μετάφραση Γιάννη Χάρη. Είναι ένα κείμενο που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Le débat, ένα από τα πρώτα κείμενα που έγραψε στα γαλλικά. Είναι ένας απολογισμός του τσεχικού πολιτισμού, από τον Κάφκα και τον Χάσεκ έως τον σουρεαλισμό, τον Γιάνατσεκ και τους Τσέχους στρουκτουραλιστές. Κυρίως, όμως, είναι μια επιτομή της ιστορίας ενός έθνους που απεκόπη βιαίως από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό με το πραξικόπημα του 1948 και το κατάπιε ο σοβιετικός ολοκληρωτισμός.
Για την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία το 1968 γράφει: «Δεν ήταν απλώς η νίκη του “δογματικού κομμουνισμού” ενάντια στον φιλελεύθερο κομμουνισμό» – μην ξεχνάμε ότι για τους Ελληνες κομμουνιστές ήταν η αφορμή για την ίδρυση του ΚΚΕ (εσωτ.). Και ο Κούντερα συνεχίζει: «Ηταν η οριστική προσάρτηση μιας δυτικής χώρας από τον ολοκληρωτικό ρωσικό πολιτισμό. Λέω συγκεκριμένα πολιτισμό, και όχι πολιτικό σύστημα ή κράτος». Η αντιστοιχία με τη σημερινή κατάσταση δεν είναι δύσκολη: η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι ένας πολιτισμικός πόλεμος όπου ένα καθεστώς ανατολικής απολυταρχίας προσπαθεί να καταλάβει μια χώρα η οποία θέλει να είναι ευρωπαϊκή. Το γεωστρατηγικό ζήτημα είναι το επιφαινόμενο. Πίσω του κρύβεται η πολιτισμική ένταξη.
Το δεύτερο σημείο που βρίσκω άκρως επίκαιρο στο σύντομο αυτό δοκίμιο του Κούντερα είναι η σημασία των μικρών ευρωπαϊκών εθνών. Υπάρχουν πολλά κοινά σημεία ανάμεσα στην Τσεχία του Κούντερα και στη δική μας Ελλάδα. Οπως γράφει, δεν υπήρχε ούτε αριστοκρατία ούτε σοβαρή αστική τάξη. Σας θυμίζει κάτι; Υπάρχουν ωστόσο και πολλές διαφορές. Η Τσεχία γέννησε τον Κάφκα και τον Χάσεκ με τον «Καλό στρατιώτη Σβέικ». Είναι δύο συγγραφείς που επηρέασαν καταλυτικά την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Η ελληνική δημιουργία δεν κατάφερε να παραγάγει τέτοια μεγέθη. Μπορεί να οφείλεται στο δυσμετάφραστο της γλώσσας μας. Ομως, είναι γεγονός.
Συμπέρασμα πρώτον: Η Σοβιετική Αυτοκρατορία δεν κατέρρευσε μόνο για τεχνικούς λόγους, την οικονομική ή στρατιωτική της αδυναμία. Κατέρρευσε επειδή τα έθνη που είχε καθυποτάξει ανήκαν στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η Τσεχία, η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Ανατολική Γερμανία. Αν όλες αυτές οι χώρες ήσαν στη Λατινική Αμερική, όπως η Κούβα και η Βενεζουέλα, πού θα ήσαν σήμερα; Το αίτημα, όπως λέει ο Κούντερα, δεν είναι πολιτικό. Είναι πολιτισμικό.
Η Ελλάδα πλήρωσε ακριβά την πολιτισμική της ένταξη στην Ευρώπη. Για να φτάσει στη σημερινή δημοκρατία, πέρασε έναν αιματηρό εμφύλιο, ένα αυταρχικό μετεμφυλιακό κράτος και μια δικτατορία. Εζησε και αυτή τη μοίρα των μικρών ευρωπαϊκών εθνών με τον δικό της τρόπο. Και κάπου εκεί εμφανίζεται το ζητούμενο. Μήπως ο αγώνας των «μικρών ευρωπαϊκών εθνών» για την ένταξή τους δίνει την υπεραξία που χρειάζεται η Ευρώπη για να προχωρήσει στα επόμενα βήματά της; Μήπως το μέλλον της η Ευρώπη πρέπει να το αναζητήσει στα «μικρά ευρωπαϊκά έθνη»; Μήπως αυτά μπορούν να αντιμετωπίσουν τη γραφειοκρατική της ελεφαντίαση;
Μήπως ο ευρωπαϊκός πολιτισμός έχει μεγαλύτερη αξία στην Τσεχία ή στην Ελλάδα από ό,τι έχει στη Γερμανία ή στη Γαλλία; Μήπως η δυναμική του ελλοχεύει στα έθνη που τον θεωρούν ως κατάκτηση παρά σε όσα τον αντιμετωπίζουν ως κεκτημένο; Μήπως η Ελλάδα έχει περισσότερα να μας πει για το μέλλον της Ευρώπης απ' ό,τι η Γερμανία; Παράδοξο ή παράλογο; Πώς αλλιώς να προσεγγίσεις τη σημερινή κατάσταση;