Εκατό χρόνια «Ζωή εν τάφω»...
«Τώρα που τα χέρια μου είναι τόσο μακριά από τα δικά σου και η ψυχή μου τόσο κοντά στο θάνατο...».
Ο κύριος Γκρι κρατάει στα χέρια του τη φρέσκια έκδοση της Εστίας με τις πρώτες γραφές της «Ζωής εν τάφω» του Στράτη Μυριβήλη. Την πρώτη που εκδόθηκε το 1924 στη Μυτιλήνη και τη δεύτερη, και ξαναδουλεμένη, που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1930.
Αυτή είναι η πρώτη φορά που κυκλοφορούν σε έναν τόμο οι δύο πρώτες, δυσεύρετες, εκδοχές του βιβλίου. Την όλη φροντίδα φέρει η ερευνήτρια Νίκη Λυκούργου, η οποία υπογράφει και δύο επίμετρα.
«Κοιτάζω την ωραία φωτογραφία του νεότατου Μυριβήλη κάπου στα μετόπισθεν με τους συμπολεμιστές του το 1917-18», λέει ο κύριος Γκρι, ο οποίος είχε πρωτοδιαβάσει στα δεκαπέντε του το μυθιστόρημα στην κλασική, και οριστική του, εκδοχή, αυτή του 1955. «Ισως ήταν η εφηβεία με τη ροπή προς τον λυρισμό και το δράμα», λέει τώρα, «αλλά είναι μια φράση του ήρωά του, λοχία Αντώνη Κωστούλα, που με είχε σημαδέψει. Απευθυνόμενος στην αγαπημένη του, μέσα από τα χαρακώματα, της γράφει: “Τώρα που τα χέρια μου είναι τόσο μακριά από τα δικά σου και η ψυχή μου τόσο κοντά στο θάνατο”».
Είναι κι εκείνη η διήγηση ενός Μικρασιάτη που ήρθε στην Ελλάδα «με τον πρώτο διωγμό», το 1914. Οι Τούρκοι βρίσκουν μια ελληνική σημαία στο μπαούλο του και βιάζουν την έφηβη κόρη του ομαδικά, πάνω στην πλάτη του. Στο τέλος, με το που
τελειώνουν σκουπίζονται με τη σημαία...
Ο Μυριβήλης βρέθηκε σε τρεις πολέμους: Βαλκανικούς, Α΄ Παγκόσμιο, Μικρά Ασία. Εγραφε από την αρχή με διάθεση έντονα αντιμιλιταριστική. Το 1915, το «Κόκκινο βιβλίο» είναι γεμάτο με σκηνές από τους Βαλκανικούς, ειδεχθούς ωμότητας και αδυσώπητου ρεαλισμού.
Αυτή η ωμότητα στοιχειώνει τις μνήμες ενός άλλου ήρωά του, βετεράνου της Μικρασίας αυτή τη φορά, στη «Δασκάλα με τα χρυσά μάτια». Μονάχα που εκεί την κτηνωδία ισοσταθμίζει ένας αισθησιακός λυρισμός.
Στις 5 Ιουνίου του 1924 στη Λέσβο, ελάχιστους μήνες μετά την παρθενική έκδοση της «Ζωής εν τάφω», ο Μυριβήλης συμμετέχει στο Δεύτερο Πανλεσβιακό Συνέδριο Εφέδρων. Πρακτικογράφος είναι ο Ηλίας Βενέζης. Εκεί, ο Μυριβήλης θα πρωτοστατήσει
μιλώντας για τις εκτελέσεις αμάχων ηλικιωμένων στις οποίες πήρε και ο ίδιος μέρος κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών (στην τρομακτική μάχη του Κιλκίς-Λαχανά, ο Μυριβήλης θα τραυματιστεί σοβαρά στο πόδι).
Στο ίδιο συνέδριο, ο Μυριβήλης θα αιτηθεί την ανέγερση κοινού μνημείου για Ελληνες και για Τούρκους, πρόταση που βέβαια θα γίνει δεκτή με σφοδρές αντιδράσεις.
Ο κύριος Γκρι ξαναδιαβάζει τη «Ζωή εν τάφω» και στέκεται στο κεφάλαιο «Ο Μπάρμπα-Στυλιανός ο Αβτζής», που κυνηγούσε πουλιά – αλλά είχε σαν αρχή να μην τα σκοτώνει την ώρα που έπιναν νερό. Ο αφηγητής του Μυριβήλη θα δει στα χαρακώματα μια ομάδα Ελλήνων και Γάλλων στρατιωτών να γίνονται κομμάτια από εχθρική οβίδα. Πότε; Μα την ώρα που πίνουν νερό...