Ακολουθώντας τα ίχνη του Κ. Αξελού
Η διαδρομή και οι αναζητήσεις ενός μεγάλου διανοητή
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ «Κώστας Αξελός, η νοσταλγία του μέλλοντος» εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2023 σελ. 479
Η συγγραφέας και σύντροφος του μεγάλου διανοητή Κώστα Αξελού τα τελευταία τριάντα χρόνια της ζωής του, Κατερίνα Δασκαλάκη, με το βιβλίο της «Κώστας Αξελός, η νοσταλγία του μέλλοντος» επιχειρεί να ανασυνθέσει τη διαδρομή του βίου του και τις φιλοσοφικές αναζητήσεις του. Η Δασκαλάκη αρχικά καταδύεται στο γενεαλογικό παρελθόν του Αξελού και φέρνει στην επιφάνεια τους προγόνους του και την αστική κοινωνική τους εδραίωση. Ο Κώστας Αξελός γεννήθηκε το 1924 στην Αθήνα. Για τη δημοτική του εκπαίδευση και τις πρώτες τρεις τάξεις του γυμνασίου πήγε στη Σχολή Μακρή, ένα από τα καλύτερα ιδιωτικά της Αθήνας, και κατόπιν, επειδή το θεωρούσε αστικό σχολείο, συνέχισε στο Βαρβάκειο. Ταυτόχρονα παρακολουθούσε μαθήματα στο Γαλλικό Ινστιτούτο και στη Γερμανική Σχολή και ήρθε σε επαφή με το έργο του Μαρξ, του Χέγκελ, του Νίτσε, του Γκαίτε. Η συγγραφέας, για τις ανάγκες της βιογραφίας του Αξελού, ορθώς αναφέρεται στη μεγαλοαστική καταγωγή του. Αναδεικνύεται έτσι όμως πιο έντονα η «ταξική αποστασία» του, αφού σταδιακά προσχώρησε στη μαρξιστική θεώρηση του κόσμου, και στη Νομική Σχολή όπου εισήλθε εντάχθηκε στην ΟΚΝΕ, τη νεολαία του ΚΚΕ, και στην Αντίσταση κατά της γερμανικής κατοχής. Γρήγορα ανέλαβε καθοδηγητικό ρόλο και πολέμησε εναντίον των Γερμανών και των συνεργατών τους και έλαβε μέρος και στις μάχες του Δεκέμβρη του 1944. Συνελήφθη μάλιστα, αλλά κατάφερε να δραπετεύσει και να ακολουθήσει τον ΕΛΑΣ. Οταν επέστρεψε στην Αθήνα αρθρογραφούσε στον «Ριζοσπάστη» και σε άλλα έντυπα και δίδασκε μαρξιστική θεωρία στα φροντιστήρια του κόμματος.
Στο «Ματαρόα»
Τον Δεκέμβριο του 1945 ήταν ένας από τους νέους διανοουμένους και καλλιτέχνες που έφυγαν από την Ελλάδα με το θρυλικό πλέον πλοίο «Ματαρόα» και έφθασε τελικά στο Παρίσι. Εκεί ο Αξελός, παρόλο που το 1947 διεγράφη από το ΚΚΕ, συνέχισε την «ταξική του αποστασία» με έναν άλλο τρόπο. Αφοσιώθηκε στις φιλοσοφικές σπουδές του και αργότερα στην παραγωγή του έργου του, ζώντας λιτά και αντισυμβατικά μέχρι τον Φεβρουάριο του 2010, που έφυγε από τη ζωή, χωρίς κανένα αίσθημα ιδιοκτησίας και επιπλέον χωρίς εγωιστικές συμπεριφορές στις προσωπικές και ερωτικές του σχέσεις, όπως με προσοχή και μια σχετική απόσταση περιγράφει η συγγραφέας. Ο Αξελός ολοκλήρωσε σε δυόμισι χρόνια τον πρώτο κύκλο σπουδών στη Φιλοσοφική Σχολή της Σορβόννης και το 1948 παρακολούθησε στη Βασιλεία το σεμινάριο του Καρλ Γιάσπερς, παρόλο που το 1949 το ελληνικό κράτος ζήτησε την έκδοσή του και το 1951 τον καταδίκασε σε θάνατο. Ηδη όμως άρχισε να εργάζεται στο γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, με κύριο αντικείμενο έρευνας τον Μαρξ και τον Ηράκλειτο, και να δημοσιεύει φιλοσοφικές μελέτες και άρθρα. Το 1952 εκδόθηκε στην Αθήνα το πρώτο του βιβλίο με τον τίτλο «Φιλοσοφικές δοκιμές», το οποίο περιείχε κείμενα από την εποχή που ήταν ακόμα στην Ελλάδα, αλλά και μερικά της γαλλικής περιόδου του, για την αρχαιοελληνική αλλά και την ευρωπαϊκή φιλοσοφία. Η Δασκαλάκη από το σημείο αυτό ακολουθεί και αφηγείται την προσωπική ζωή του Αξελού παράλληλα με την εμπλοκή του στις διανοητικές διεργασίες στη Γαλλία και τη δική του φιλοσοφική και συγγραφική εξέλιξη. Το 1954 δημοσιεύει στο περιοδικό Esprit τη μελέτη του «Η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας», στην οποία ασκεί μια διεισδυτική κριτική στην ελληνική κοινωνία και στην αδυναμία της να ενσωματώσει τη νεωτερικότητα. Μια αμνηστία που χορηγήθηκε επέτρεψε στον Αξελό να ταξιδέψει στην Ελλάδα το 1956. Εκτοτε επισκέπτεται συχνά την Ελλάδα αλλά η βάση της ζωής και της διανοητικής παραγωγής του παρέμεινε το Παρίσι. Εκεί, στη Σορβόννη, το 1959, θα υποστηρίξει τις δύο διδακτορικές διατριβές του, την κύρια «Ο Μαρξ και η τεχνική» και τη δευτερεύουσα «Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία». Με αυτές αρχίζει ουσιαστικά να συγκροτείται το πρώτο corpus του φιλοσοφικού έργου του Αξελού, που αποτελείται από τρεις τριλογίες και ολοκληρώνεται περίπου το 1980. Σε αυτές συγκαταλέγονται τα βιβλία με βάση τις διατριβές του, που μεταφράστηκαν στα ελληνικά, όπως και τα γνωστά και επίσης μεταφρασμένα «Προς την πλανητική σκέψη» (1964), «Το παιχνίδι του κόσμου» (1969), «Για μια προβληματική ηθική» (1972) και «Ορίζοντες του κόσμου» (1974). Η Δασκαλάκη, με αναφορές και σε άλλους σχολιαστές του έργου του Αξελού και με παραθέσεις αποσπασμάτων του ιδίου, αναπτύσσει συνοπτικά και εύληπτα την προβληματική του. Οι βασικοί της άξονες είναι η περιπλάνηση στην ολότητα του κόσμου στη σύγχρονη εποχή, ο κόσμος και οι δυνάμεις που τον κινούν και το παιχνίδι του ανθρώπου σε αυτόν, η τεχνική διαχείριση των πραγμάτων. Διακρίνεται δε και για την ποιητικότητα της εκφοράς της.
Η μεγαλοαστική καταγωγή, η «ταξική αποστασία», η διαφυγή και τα δημιουργικά χρόνια στο Παρίσι.
Ο Γαλλικός Μάης
Αν και δήλωνε «αριστερός πέρα από τη διάκριση Αριστεράς - Δεξιάς» και είχε αρχίσει να απομακρύνεται από τη μαρξιστική ερμηνεία του κόσμου, έλαβε ενεργά μέρος στον Μάη του '68. Παράλληλα, για αρκετά χρόνια δίδαξε στη Σορβόννη και έδωσε διαλέξεις σε πάμπολλες χώρες, όπως και στην Ελλάδα. Επηρέασε τη φιλοσοφική σκέψη στη Γαλλία και ως εισηγητής και μεταφραστής του Χάιντεγκερ, το έργο του οποίου τον καθόρισε σημαντικά, αν και πάντα είχε μια επικριτική απορία απέναντί του για τη φιλοναζιστική του στάση. Ακόμα συμμετείχε στην έκδοση του φιλοσοφικού περιοδικού Arguments και το 1960 ίδρυσε την ομώνυμη σειρά στις εκδόσεις Minuit, όπου εκδίδονταν επιλεγμένα θεωρητικά βιβλία.
Εως τον θάνατο του, δε, συνέχισε τις φιλοσοφικές αναζητήσεις του, συχνά σε πιο προσωπικό τόνο, με νέες θεωρήσεις και έννοιες, όπως «μεταφιλοσοφία» ή «φιλικότητα», με τελευταία του βιβλία το «Αυτό που επέρχεται» και το ανολοκλήρωτο «Σε αναζήτηση του α-διανόητου».
Η Δασκαλάκη, η οποία διακριτικά μένει στην άκρη του αφηγηματικού της πίνακα, κλείνει τη βιογράφηση με ένα εξομολογητικό επίμετρο και πραγματώνει ένα πολυεπίπεδο έργο αναφοράς για τον Κώστα Αξελό, αποτυπώνοντας επιπλέον και τη φιλοσοφική σκηνή, και όχι μόνο, της εποχής του.