Τα διδάγματα από τις επαναστάσεις
Οδηγός για την κατανόηση των σύγχρονων προκλήσεων
FAREED ZAKARIA Age of Revolutions εκδ. Norton, 2024, σελ. 400 Με την εκπομπή του «GPS» στο CNN και με τη στήλη του στην Washington Post, ο ινδικής καταγωγής Φαρίντ Ζακάρια έχει καθιερωθεί στην Αμερική ως ένας από τους πιο επιδραστικούς σχολιαστές της διεθνούς πολιτικής. Στο παρελθόν είχε προβλέψει τη διάδοση της «αντιφιλελεύθερης δημοκρατίας» καθώς και την «άνοδο των υπολοίπων», των χωρών του λεγόμενου Νότου. Στα βιβλία του προστίθεται τώρα ένα νέο φιλόδοξο εγχείρημα, που ανατρέχει στην εμπειρία των επαναστατικών αλλαγών τους τελευταίους πέντε αιώνες ως οδηγό για την κατανόηση των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών ανατροπών από τους ριζικούς μετασχηματισμούς των ημερών μας, που σχετίζονται με την παγκοσμιοποίηση, την τεχνολογία, τις ταυτότητες και τη γεωπολιτική.
Η Ιστορία έχει καταγράψει εκατοντάδες επαναστάσεις από το 1600 σε διάφορα μέρη του κόσμου. Αρκετές έφεραν πρόοδο, άλλες προκάλεσαν χάος. Ο Ζακάρια επικεντρώνεται σε μερικές που οικοδόμησαν το φιλελεύθερο σύστημα στη Δύση, με αποτέλεσμα να απουσιάζουν από την ανάλυσή του άλλες θεμελιώδεις ρήξεις με το παρελθόν, όπως η Ρωσική Επανάσταση. Τον εντυπωσιάζει η περίπτωση της Ολλανδίας στον 16ο-17ο αιώνα, όταν η υιοθέτηση πολιτικοοικονομικών καινοτομιών και της προτεσταντικής μεταρρύθμισης κατέστησε τη μικρή ευρωπαϊκή χώρα την πλουσιότερη τότε στον κόσμο και έθεσε τα θεμέλια του φιλελεύθερου συστήματος, που μεταγγίσθηκε από εκεί στην Αγγλία με την Ενδοξη Επανάσταση το 1688. Η Γαλλική Επανάσταση, όμως, παρά το ελπιδοφόρο δημοκρατικό ξεκίνημά της το 1789, άφησε μια χαοτική και αιματηρή παρακαταθήκη εξτρεμισμού και πόλωσης, όταν ριζοσπαστικές ιδέες επιβλήθηκαν από πάνω σε μια ανέτοιμη κοινωνία.
Τον 18ο αιώνα, από τη Βρετανία ξεκίνησε η πρώτη Βιομηχανική Επανάσταση, «η μητέρα όλων των επαναστάσεων», που εκτόξευσε την παραγωγικότητα και τα εισοδήματα, σηματοδότησε την έλευση του σύγχρονου κόσμου και οδήγησε τη Βρετανία στην παγκόσμια κυριαρχία. Για την Αμερική, γράφει ότι η πραγματική επανάσταση δεν ήταν ο αγώνας για την ανεξαρτησία της το 1776, αφού δεν έθιξε τις κοινωνικές και οικονομικές δομές της, αλλά η επικράτηση της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης, από το 1860 μέχρι το 1914, που έγινε η κινητήρια δύναμη για να μετατραπεί η χώρα στην κορυφαία παγκόσμια δύναμη του 20oύ αιώνα, αξιοποιώντας τις καινοτομίες σε συγκοινωνίες, επικοινωνίες και μεταποίηση, που μεγέθυναν τον πλούτο, ενώ με την κατάργηση της δουλείας ακολούθησαν πολιτικές ανακατατάξεις.
Τις τελευταίες δεκαετίες, είμαστε μάρτυρες δύο νέων επαναστατικών αλλαγών που διαταράσσουν το πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό τοπίο, αρχικά με την ψηφιακή κυριαρχία, που αρχίζει από τη δεκαετία του 1970 χάρις στην εξάπλωση του Διαδικτύου, και τελευταία με την προέλαση της τεχνητής νοημοσύνης και της βιοτεχνολογίας τη δεκαετία του 2020. Οι δύο αυτές μετασχηματιστικές περίοδοι της τεχνολογικής έκρηξης έφεραν οφέλη και κινδύνους, τον εκδημοκρατισμό της πληροφορίας, την εξάπλωση της παραπληροφόρησης και την ακραία ιδεολογική πόλωση. Τους φόβους από τον ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο εκμεταλλεύονται διάφοροι λαϊκιστές, κυρίως της Δεξιάς, που πωλούν ως πανάκεια τη νοσταλγία του παρελθόντος.
Παράλληλα, το βασισμένο σε κανόνες διεθνές σύστημα, που επικράτησε μεταπολεμικά υπό την ηγεσία της Αμερικής και παρά τις αδυναμίες του προσέφερε σχετική ειρήνη και ανάπτυξη στους πολλούς, έχει αποσταθεροποιηθεί. Η παραδοσιακή διαίρεση μεταξύ Δεξιάς - Αριστεράς έχει παραχωρήσει τη θέση της στον διαχωρισμό μεταξύ του «ανοικτού και του κλειστού» στην οικονομία και στην πολιτική. Ο προστατευτισμός κερδίζει έδαφος, η ανισότητα επιμένει, οι φωνές που αμφισβητούν τους δημοκρατικούς θεσμούς πολλαπλασιάζονται. Παρά τα αναμφίβολα οφέλη τους, η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική καινοτομία, που έκαναν τον κόσμο πιο αλληλένδετο και μείωσαν την παγκόσμια φτώχεια, έχουν αφήσει πολλούς στο περιθώριο και έχουν επιτείνει το άγχος για ζητήματα ταυτότητας, που παίζουν όλο και σημαντικότερο ρόλο στην πολιτική, όπως έδειξε και η εκλογή Τραμπ το 2016 με σημαία τις απειλές της παγκοσμιοποίησης και της μετανάστευσης.
Η παραδοσιακή διαίρεση μεταξύ Δεξιάς - Αριστεράς έχει παραχωρήσει τη θέση της στον διαχωρισμό μεταξύ του «ανοικτού και του κλειστού».
Η «νέα συναίνεση»
Αντίθετα με τη «συναίνεση της Ουάσιγκτον», που επικράτησε στο παρελθόν με κυρίαρχη τη λογική της ελεύθερης αγοράς, σήμερα διαμορφώνεται μια «νέα συναίνεση» υπέρ μεγαλύτερης κρατικής παρέμβασης στην οικονομία και στο διεθνές εμπόριο. Ταυτόχρονα, μετασχηματίζεται και το γεωπολιτικό τοπίο, καθώς αμφισβητείται και υπονομεύεται η αμερικανική πρωτοκαθεδρία, κυρίως από μια διεκδικητική Κίνα και μια επιθετική Ρωσία. Η «άνοδος των υπολοίπων» έχει επίσης φέρει στο προσκήνιο νέους ανεξάρτητους παίκτες και δυνάμεις που ασπάζονται την ανελευθερία και τον α ντι φιλελευθερισμό.
Για τον Ζακάρια, το φιλελεύθερο σύστημα αποτελεί τη βασική πηγή εκσυγχρονισμού. Μεγάλες και γρήγορες αλλαγές, που επιβάλλονται από πάνω σε κοινωνίες που δεν είναι έτοιμες να τις αποδεχθούν, προκαλούν αναστάτωση και σφοδρή αντίσταση. Η απάντηση βρίσκεται στην υιοθέτηση πολιτικών που τονώνουν την εμπιστοσύνη στους δημοκρατικούς θεσμούς και προστατεύουν όσους αισθάνονται ευάλωτοι και ανασφαλείς, όπως με τον έλεγχο της παράτυπης μετανάστευσης. Γι’ αυτόν η «αντεπανάσταση» κατά του φιλελευθέρου συστήματος δεν δικαιολογεί απαισιοδοξία. Εναπόκειται ιδίως στην Αμερική, που δεν κατέχει μεν την ηγεμονική θέση του παρελθόντος, ωστόσο παραμένει η ισχυρότερη χώρα στον κόσμο, να το υπερασπισθεί στο εξωτερικό και να μην ενδώσει στις σειρήνες του λαϊκισμού, του απομονωτισμού, του αυταρχισμού και της ακραίας πόλωσης στο εσωτερικό της.