ماتیکان هزار داِدستان ، بنمایهی حقوق در ایران باستان

زمان و مکان نگارش ماتیکان تنها نسخهی موجود پژوهشهای انجام شده بررسی تنها کتاب بازماندهی حقوقی روزگار ساسانی

این کتاب به دســت فرخمرد بهرامان نگاشته شده اســت. در بارهی زمان نگارش کتاب سه دیدگاه در میان است: .1 برخی این کتاب را ازآن روزگار فرمانروایی خسروپرویز میدانند چراکه به گمان ایشان نام واپســین پادشاهی که در کتاب آمده است ازآن او است؛ .2 برخی نیز بر این باورند که کتاب در ســدهی ســوم مهی(:هجری) نگاشته شده است چراکه نام «گشن جم»، پدر دو تن از فقهای زرتشتی سدهی سوم، در آن نگاشته شده است؛ .3 برخی هم میگویند ایــن کتاب در روزگار فرمانروایی یزدگرد ســوم نگاشته شده است چراکه نام این پادشاه در بخشی از کتاب آمده است. به هر روی، چون از درگیریها و پرسمانهای فقهی به ویژه پرســمانهای برآمده از برخورد مســلمانان با زرتشتیان یادی نشــده است و همچنین بــا نگرش بر بخشهایی از کتاب که از کارگزاران دولتــی و قضایی یاد میکند باید بیگمان این کتــاب را ازآن روزگار ساســانی بدانیم. ولــی در بــارهی جای نــگارش کتاب همگی پژوهشــگران بر این باورند کــه ماتیکان هزار دادســتان در اســتان فارس کنونی نگاشــته شده اســت چراکه نامهای شــهرهایی چون اردشیرخوره، بیشــابور، دارابگرد، گور و کازرون در کتاب آمده است.

از ماتیکان هزار دادستان تنها یک نسخه بر جای مانده که این نســخه در سال ۶۰۰1 یزدگردی، برابر با ۷3۶1 میــادی و ۰۴۰1 مهی(:قمری) بازنویسی شده است. این نسخهی ۵۷ رویهای دو نیم دارد؛ نیمهی یکم ۵۵ برگ و نیمهی دوم ۰2 برگ. هر یک از این نیمهها مالکی جداگانه داشته است. مانکجی لیمجی هوشــنگ هاتریا، از زرتشتیان نامدار هند، نیمــهی یکم این کتاب را در ایران یافت و آن را خرید و به هند فرســتاد. ســپس تهمورث دینشاه انکلساریا نیمهی دوم کتاب را در ســال 2۷۸1 میادی در ایران یافت و آن را خرید و به بمبئی فرســتاد. هر دو نیمه در شهر بمبئی به دست زرتشتیان هند رونوشتبرداری و فرتوربرداری(:عکسبرداری) شدند.

بلســارا، وکیل و حقوقدان پارسی (از زرتشتیان هند) در سال ۷3۹1 میادی نخستین نسخهی ویرایششــده از ایــن کتاب را چــاپ کرد. او برای نخســتین بار سراسر کتاب را آوانویسی و برگردان(:ترجمه) کرد. سپس آناهیت پریخانیان، ایرانشــناس و جامعهشــناس، در سال 3۷۹1 میادی دومین ویرایش از این کتاب را به زبان روســی و در ســال ۰۸۹1 میادی نیز به زبان انگلیسی در آمریکا چاپ کرد. ماریا ماتسوخ، ایرانشناس آلمانی، نیز هر یک از دو بخش کتاب را در سالهای 1۸۹1 و 3۹۹1 میادی چاپ کــرد. در ایران نیز دو ویرایش از این کتاب در دست اســت. زندهیاد موبد رستم شهزادی، در ســال 132۸ خورشیدی نخستین ویرایــش از ماتیکان را چاپ کــرد. این کتاب نگاهی چکیدهوار به ماتیکان داشت و تنها برای آشنایی فارســیزبانان با کتاب ماتیکان نگاشته شده بود. ســعید عریان دومین ویرایــش از ماتیکان را چاپ کرد. ویرایش عریان دارای آوا نویســی و گزارشهای بسیار نیک و در خور نگرش است. این کتــاب با نگرش بر تنها نســخهی اصلی ماتیکان هزار دادســتان و با یاری ویرایشهای انگلیسی دیگر پژوهشگران فراهم شده است.

ساختار ماتیکان هزار دادستان

ماتیکان با یک آفرینباد به اورمزد و یک پیشگفتار آغاز میشود. سپس بخشی آغازین را میبینیم که در شمارهبندی بخشها نیامده است: «در آغازین: ارزشمندی دین و سامان آگاهی». اکنون درهای ماتیکان را بازگو میکنیم (واژهی «در» در زبان پهلوی یعنی فصل): .1 در گواهــی؛ .2 در وکیلها؛ .3 درخواهان؛ ۴. در بــردگان؛ ۵. در پرداخت بدهی شــریکان و همخواســتگان و پایندانان؛ ۶. در صدور حکم از ســوی پیشهساالران؛ ۷. در طاق؛ ۸. در دستور؛ ۹. در تناقضگویــی و جرایم دیگر؛ ۰1. در عدم حضور در دادگاه؛ .11 در سوگند؛ .12 در پرداخت بدهی درگذشــته؛ .13 در هبه؛ ۴1. در یکزنی؛ ۵1. در ســاالری؛ ۶1. در مصادرهی اموال؛ ۷1. در انفاق و حمایت توسط دیگری؛ ۸1. در یزش و وقف جهت خزانهی آتشکده و شادی روان؛ ۹1. در پادشازنی؛ ۰2. در معاوضه؛ .21 در رهن؛ .22 در شــرکت؛ .23 در قیمومت و ساالری؛ ۴2. در سهم و تقسیم؛ ۵2. در پرداخت بدهی شریکان و همخواستگان؛ ۶2. در ارزش مال بر پایهی سندی که برای آن تنظیم میکنند؛ ۷2. در همپایندانی و پایندانی و مشارکت؛ ۸2. در ارث؛ ۹2. در اقرار مالکیت؛ ۰3. در اشتراک در سهم؛ .31 در گزینش و اظهــار پذیرش؛ .32 در فرزندخواندگی؛ .33 در غرامت و تاوان دادن و اشــوداد و نیز ناتوانی در وفای به عهــد؛ ۴3. در اجاره؛ ۵3. در درآمد. ۶3. در عدم تمکین؛ ۷3. در مال؛ ۸3. چند شیوهنامهی قضایی؛ ۹3. در احکامی چند که باید به اظهارات به گونهای ویژه توجه شــود؛ ۰۴. در صاحیت عوامل دولتی؛ 1۴. در آنچه ثبت و مهر شده است؛ 2۴. در نکات حقوقــی؛ 3۴. در احکامی چند که مهر شدهاند؛ ۴۴. چند حکم از دستوران. اکنون چکیدهی برخی از جســتارهای ماتیکان هزار دادســتان را در بارهی وکیلها و دادرسان بازگو میکنیم.

- «[وکالت چنین است:] کسی بگوید من در بارهی فروختن این چیز یا پیشبردن این دعوای حقوقی و به سرانجام رساندن آن، گشنسب(:فانی) را وکیل کردم. گشنســب نمیتواند در بــارهی چیزی که مهرین(:موکل) او را وکیل کرده شخص دیگری را وکیل نماید.» (در 2، بند )1 - «[برای تحقق عقــد وکالت] برخی گفتهاند کــه او (:وکیل) به محض اینکه ســوگند یاد کند [وکیل میشود]. برخی دیگر گفتهاند که به محض اینکه [عقد وکالت را] قبول کند [وکیل] میشود» )2 (2، )3 « ... [اگر وکیل در پروندهی خود] یکی دیگر را وکیل کند، [وکالت دوم] معتبر نیست.» (2، ۶) «احــراز صحــت وکالت وکیل [به دســت دادرس] ضروری است ... » (2، - «چنانچه وکا [ی یک موکل] یکی متفاوت از دیگری سخن بگوید، سخن آنها را نباید پذیرفت و باید دادگاه را باید به تعویق انداخت.» ۸) (2، - «هر آنچه موکل گفته باشــد (چه در موضوع پرونده چه در ادعاها)، وکیل در سخن گفتن در بارهی چیز دیگر مجاز نیست و اگر بگوید نباید پذیرفت ... » ۰1) (2،

- «[وظایــف] دادور: [رســیدگی به] به چرایی و چنــدی چونی و چگونگــی ... مالکیت، گواه پذیرفتن، تشــکیل پرونده، بــه تعویق انداختن دادرسی، تشکیل جلســهی دادگاه، ،... ادارهی بهینهی امور [دادگاه]، ،... [رســیدگی به] غیبت [هر یک از طرفین در دادگاه]، ،... بررسی اسناد، ،... تعیین تخلــف حقوقی، تعیین تناقضگویی و جرمهــای دیگــری کــه در دادگاه [مطرح میشــود] را اعام کند، ،... تعیین هویت، تایید نام، تایید مهر، [اســتماع] اعتــراف، [نظارت بر رعایــت فاصلــهی میان طرفیــن و همچنین ایشان با دادرس که] به اندازهی 3 گام [است]، [نظارت بر] بیان مطالب و پاســخ [در دادگاه]، [دریافت] شکایت از ستم پاسبانان(:پلیس)، ،... [تحویل] نامهها و احکام [صادره] به مســوول بایگانی، ســپردن شخص [مجرم] به زندانبانان و [یا] پاســبانان، .... اگــر [دادرس] در یکی از امور ضروری به قطعیت نرسد، باید از برگزاری دادرسی جلوگیری کند. بر پایهی قوانین حقوقی [دادرس] باید میزان [مال] دزدی و ... را بررسی کند.» )1 (۰۴، - « ... دادور(:قاضی) در ضبط ماترک ذیصاح اســت ؛... موبد ... در ... صــدور حکم و ... هر آنچه دادور در آنها ذیصاح اســت [صاحیت دارد]. این مطلب در کتاب خویشکارینامهی موبدان نوشته شده اســت که چنانچه موبدان در امــری به قطعیت نرســیده باشــند، کار و خویشکاری(:وظیفــه) موبــدان قطــع کردن [اجرای] حکم است.» )2 (۰۴، - «ِفِرزبان(:گونهای از دادرســان) در هر آنچه دادور در آن صاحیــت دارد و [هــر آنچه] در پیشــبرد یک پرونده ضروری است صاحیت دارد ... » ۷) (۰۴، - « ... هرچه در ... دادرســی صادر شــده باشد ... به اعتبار [و به شــرط] اینکــه دادور [آن را] در [جریان] دادرســی صادر کرده معتبر است ... )13 (۰۴، » - « ... دادور باید شناســایی شخص را خودش انجام دهد و هــر چیز [مربوط بــه پرونده] را خودش بررسی کند.» ۸1) (۰۴، - « ... فرزبان مختار است در شناسایی شخص و پذیرفتن مهر؛ ولی چنانچه آشکار که [حقیقت] به گونهی دیگری بوده اســت، فرزبان مسوول خواهد بود.» ۹1) (۰۴، - «موبد یا دادوری که از مقام خود بر کنار شده باشد تا حکم برگشت او مهر شود حق ندارد به کار خود برگردد ... » )2 (۸3، - «در بارهی حکمی که نادرســت صادر شده باشد، نباید صدور حکمی پس از آن [در همان موضوع] به دست همان دادور را معتبر دانست.» ۷1) .3۸( ۸1) «برای دارایی مورد شــک باید قیم گمارد ... .3۸( » برای آگاهیهای بیشتر بنگرید به: امین، ســید حســن. تاریــخ حقــوق ایران، دایرهالمعارف ایرانشناسی، تهران، .13۸2 پاشــا صالح، علی. سرگذشت قانون، مباحثی از تاریخ حقوق؛ دانشگاه تهران، تهران، ۸۴31. علوی، هدایتاهلل. زناشــویی در ایران باستان، هیرمند، تهران، .133۷ شــهزادی، رســتم. قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان. به کوشش مهرانگیز شهزادی، انتشارات فروهر، ۶۸31. بهرامان، فرخمرد. مادیان هزار دادستان، پژوهش سعید عریان، انتشارات علمی، تهران، .13۹3

چکیدهی شمارهی پیشــین: ايرانیان باستان توانســتند چندين سده بر بخشی گســترده از جهــان فرمانروايی کننــد که ايــن فرمانروايی با پشــتوانهی شــهریگرايی(:تمدنی) و فرهنگی چند صد ساله بود. دادگستری يکی از پايههای هر شــهرگرايیای است. بیگمان در زمان هخامنشــیان، اشکانیان و ساسانیان دادگستری در ايران بوده است ولی شــوربختانه تاخت و تازهای دشمنان ايران بسیاری از دادههای(:اطالعات) ما را از پیشینهی دادگستری در ايران نابود کرد. با اين همه، دادههای ما از دادگستری ساسانی بسیار بیشتر از دادگستری هخامنشی و اشکانی است. در شمارهی پیش به فقه، حقوق و گونههای آن پرداخیم. همچنین کتابهای فقهی زرتشتیان در روزگار ساســانیان مانند داِدْستان دينی، شايست نشايست و ... را به گونهای کوتاه واکاوی کرديم. در بخش پیش گفته شد که تنها کتاب حقوقی بازمانده از ايران باســتان ماتیکان هزار دادســتان است که در اين نوشتار بدان خواهیم پرداخت. در وکیلها

* دانشجوی کارشناسی حقوق یارینامه: تفضلــی، احمد. تاریــخ ادبیات ایران پیش از اســام، به کوشش ژاله آموزگار، انتشارات سخن، تهران، ۶۷31. شهزادی، رستم. قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان. به کوشش مهرانگیز شهزادی، انتشارات فروهر، ۶۸31. بهرامان، فرخمرد. مادیان هزار دادســتان، پژوهش سعید عریان، انتشارات علمی، تهران، .13۹3 جعفری لنگرودی، محمدجعفر. مبســوط در ترمینولوژی حقوق. انتشارات گنج دانش، تهران، .13۹3

در دادرسان(:قضات)