رنگ و نگار کاخ بلند نظم

کتابآرایی شاهنامه فردوسی در دورهی صفوی

شــاهنامه را نباید تنها اثري ادبي یا استورهاي و حماسي دانســت و ارزش آن را در پیشرفت هنرهــا، به ویژه نگارگــري، نادیده گرفت. از همان آغاز پدید آمدن شــاهنامه، آیین چنین بود که داستانهاي آن را با نگارهها ميآراستند و دســتنویسهایي پدید ميآوردند که افزون بــر ارج و پایهی ادبي، ارزش واالي هنري نیز داشت. آن دستنویسهاي آراسته به نگارهها بیش از هــر اثر دیگري در دربار شــهریاران گرامي داشته ميشد و آنها را همانند کاالیي گرانبهــا بــه دربارها و ســرزمینهاي دیگر برای پیشــکش و ارمغان ميبردند. هنرمندان رشــتههاي گوناگون، همانند خوشنویســان، نگارگران، زرنگارن و جلدســازان هنر بيمانند خود را در آراستن شاهنامهها بهکار ميگرفتند و دستنویسهایي ميآفریدند که آنها را باید نمونهاي درخشان از هنر ایرانزمین دانست. به راستي شاهنامه همواره میداني فراخ و مناسب براي هنرمند ایراني بوده اســت تا شــیوهی شورآفرین خود را نشان دهد. امروزه شاهنامههایي که همراه با نگارهاند انگشت شمارند و بیشتر برگهاي آنها از هم جدا شده و پراکنده است، ولی همانها هم آرایش بخش کتابخانهها، گنجخانه(:موزه)ها و مجموعههاي شخصي است. شاهنامههاي دموت، بایسنقري، ابراهیمســلطان و شاهتهماســبي نمونههایي اســت که از میان انبوه و فراوان شاهنامههاي نگارگرانه به روزگار ما رســیده است. شاهنامه یکی از شــیواترین نوشــتارهای منظم فارسی و از مهمترین نســخههای خطی ایران است. فردوسی با نگارش شاهنامه به عنوان استورهی فنی روایی و حماسی با ارزشهای ایرانی پیوندی اســتوار پدید آورد، واژگان سره فارسی را به کار گرفــت، نامهای جغرافیایی، اعــالم، ابزارهای خنیاگری(:موســیقی) بــا روایات، افســانهها، اســتورهها، پهلوانان، شاهان را نگاشت و امروز بازخوانی شــاهنامه بازدید شناســهی(:هویت) ایرانی اســت. شــاهنامه با همهی ویژگیهای ادبی، هنری، تاریخی، اخالقی و حماسی خود در درازای تاریــخ همواره مورد توجه ایرانیان بوده، هرچند این اقبال فراز و فرودی داشــته است، به هر روی، فردوسی و شاهنامهاش از معرض توجه نخبگان نافذ فرهنگی و سیاسی حاکم در همــهی روزگاران به دور نبوده اســت. جایگاه شاهنامهی فردوســی نزد جهانیان تا بدان جا اســت که اندکی پس از سرایش آن درونمایه، گفتارها و چهراد(:شخصیت)های آن مورد توجه پژوهشــگران ایرانی و ناایرانی بوده و هســت. درونمایهی انســانی، جستارهای(:موضوعات) ملی، قابلیتهای دیداری و گفتارهای دلکش، ادب و چهراد ســرایندهی شــاهنامه، همچنین آیین نگارگری داســتانهای حماسی در دوران باســتان موجب شد تا شــاهنامه برجستهترین کتاب ایرانی برای نگارگری دانسته شود. پس از چیرگــی مغول بر ایــران هنرمندان بیشــتر به شــاهنامه نگر داشــتند و در هر دورهای به دســت برجســتهترین هنرمندان، نگارگری و بازنویسی شده است. در بسیاری از دودمانهــای فرامــانروا از ترک تا مغول و ایرانی شــاهنامه از جایگاهی ویژه در میان فرمانروایان برخوردار بوده اســت. به همین شــوند(:دلیل) آثار گرانبهــا و درخور نگرش از شــاهنامهی فردوســی تا به امروز بر جای مانده اســت. ویژگیهای بیماننــد این اثر بزرگ حماســی نگارنده را واداشــت تا این اثر بیمانند و برجســتهی ایرانی را بررســی کند. به شــوند پراکندگی شاهنامههای ایران در دانشــگاهها، گنجخانههــا و کتابخانههای گوناگون، شماری از این نسخههای ارزشمند در ایران در دســت بود که بیشــتر وابسته به دورهی صفوی اســت که شــاخهی آن رواج هنر بازنویســی و درخشش کتابآرایی است. آنچه انگیزهی اصلی در پژوهش کتابها میشود بررســی ابعاد هنری و فرهنگی شــاهنامه با پافشاری بر دو گزارهی مهم «گرافیک» و «صفحهآرایی» است. چون در ایران این پرسمان(:مســاله) به بررسی خوشنویسی و نگارگری نسخهی خطی، به ویــژه شــاهنامه بازمیگردد، پژوهشگــران و دانشــجویان هنــر در زمینــهی ویژگیهای اصول صفحهآرایی در نســخه آشــنایی کمی دارند؛ ایشان در ایــن زمینه بیشــتر به بررســی پیوند خــط و نــگاره میپردازند. به شــوند در دســترس نبودن شــاهنامههای بیرون از ایــران، پژوهــش کرانمند(:محــدود) به شــاهنامههای درون ایران اســت، در آغــاز 59 شــاهنامه دورهی صفــوی در کتابخانههــا و گنجخانههــای ایران به عنوان نوشــتارهای مورد بررسی برگزیده شــدند. همچنین در پژوهــش دربارهی موضوع بــازهی زمانی به دورهی صفوی کرانمند میشود که برای بررسی بیشتر در نسخههای این دوره به بررسی پیشینهی کتابآرایــی و ویژگیهــای آن پرداخته میشــود. گردآوری دادهها(:اطالعات)، زمینه را بــرای واکاوی بهتر آنها برای دســتیابی به ســاختاری که بتواند مبین ارتباط احتمالی ایــن یافتهها بر یکدیگر باشــد و دادههای ادبی و هنری در کنار یکدیگر و در سنجش با هم جای گرفتند و نتایج این نوشتار را رقم زدند. این کتاب با گردآوری سنجههای زیباییشناسانه در نســخهپردازی و رویهآرایی شاهنامههای دورهی صفــوی در ایــران و همچنیــن بررســی آرایهها و بهرهگیــری از اصول و تزیینات به دســت آمده بازگوکنندهی الگوها و راهکارهایی در زمینهی گرافیک و کتابآرایی و رویهآرایی امروز است. «کتابآرایی شــاهنامهی فردوســی در دورهی صفوی» در چهار فصل به بررسی تاریخچه رویهآرایی در ایران، شناســاندن شــاهنامه در دوره صفــوی، صفحهآرایی تطبیقی شــاهنامههای دورهی صفوی و رویهآرایــی ایرانی در گرافیزم و رویهآرایی معاصر ایران بررسی میکند. همچنین در زیربخشهایــی تاریخچهی رویهآرایی در ایران باستان، بررســی کتابت در دورهی اســالمی، دگرگونیها در دربار پادشاهان صفوی و تاثیــرات آن بر هنر کتابآرایی، معرفــی شــاهنامههای دوره صفــوی، ویژگیهای رویهآرایی در دورهی صفوی، بررســی شــاهنامههای دورهی صفوی در ایــران، بررســی تطبیقــی رویهآرایی شــاهنامههای دورهی صفــوی و ارایهی شــاخصهای رویهآرایی ایرانی و اسالمی را بررسی کرده است. «کتابآرایی شاهنامهی فردوسی در دورهی صفوی» نوشتهی اشرفالسادات موسیلر و الهه مــروج در 108 رویه با بهای 8500 تومان از سوی نشر نگره چاپ شده است.