ميانرودانسرزمينیبافرهن گهایگوناگون

پژوهشی در آیین مانی یا مانویت (بخش سوم)

دردوشــمارهیپیشبــهزندگینامهی ایننوآوردینــیوچهارچوبباورمندی اینآیینپرداختهشــد.دراینشمارهبه چگونگیگســترشوشکستاینآیین پرداختهمیشود: پیــروان مانــی بــه شــیوهای دوگانه ســازمانیافتهبودند:اینمردمدوگروه برگزیدگانونیوشــاکان(یادرستکاران وشــنوندگان،برپایــهیواژگانایرانی سدهیمیانه)بودندودوروشجداگانهرا دنبالمیکردند.کارهاییکهبردوشهر یکازآنهاگذاشــتهشدهبودبادیگری یکســاننبود.نیوشاکانمیبایستنیاز خوردوخــوراکبرگزیــدگانرافراهم ســازند.میبایســتروزیویــژهرادر هفته،یعنیدرهریکشنبه،روزهبگیرند. برگزیدگاندرروزهایدوشــنبهنیزروزه میگرفتنــد.هردوگــروهیکماهپیش ازآمدنجشــنبزرگبمــا(DPH%)را روزهداربودند.قانونهایسختاخالقی سرپیچیهایبســیاریرادرپیداشت وکاراعتــرافوتوبهراهمچوننهادی رســمی درآورده بود (ویدنگرن، ،1389 رویهی .)443 برگزیدگان به چهار دسته بخشمیشــدند:21آموزگار،27اسقف یااِس َب َســگ،063کشیشیامانساالرو ارداویــابرگزیده.گروهدرســتکارانرا «ارداییه» به چم(:معنای) درســتکاری مینامیدند.جش ِنبِمارادرپایانماهروزه بهخجســتگیجشناصلیسالوبهیاد مرگمانیجشــنمیگرفتند(ویدنگرن، .)442یهیور،1389 میانروداندرآغازسدهیسوممیالدی، ســرزمینیبودبابرخوردهــایگوناگون سیاســیودینیوفرهنگهایناهمساز کهاینســرزمینراکانــونبرخورددو فرمانروایــیایــرانورومودوفرهنگ یونانــیوایرانیودودیــنوچندآیین کردهبود(ویدنگــرن،0931،رویهی7) همهیاینویژگیهاتاثیریروشــندر مانیودیناوداشــتهاســت(نکبه: ویــدنگــرن،0931،رویههای7-53) آیینمانیآمیــزهایآگاهانهازباورهای مســیحیوایرانیبرپایــهیباورهای باســتانیمیانرودانــیاســتکــهاز باورهایعرفانــیتعمیدیپاگرفتهبود. مسیحیتوباورهایایرانیبه«پارسایی میانرودانــی»(:زهــدبینالنهرینی)خو گرفتهبود،زیراســنتهایبومیهرچند دیدنینبــود،ولیبهســختیدرمردم رخنهکــردهبود.پسآییــنمانیبیش ازهردیندیگــریدرجایگاهیبودکه میتوانســتدوهماوردروحانینیرومند خودیعنیخداشناســیمسیحیوایرانی رادرجایــیباالترباهــمبیامیزدتادر دســترسمردماندجلهوفــراتکهاز عرفانکلیسایآشــوری-بابلیبهرهمند بودنــد،باشــد.(ویــدنگــرن،0931، رویهی84)فرمانروایــیایران،درآغاز دودماناشــکانیوســپسساسانی،از 52ســالدومسدهیســومبهاینسو بیگماندولتــیبودکهپیرواندینهاو آیینهایگوناگونبســیاریراپناهداده بود.نمایندگاندینهــایبزرگدراین کشوربســیاربیشترازفرمانرواییروم بهســرمیبردنــد؛درایــران،افزونبر دینزرتشتیوآیینهایبوداییوهندو دینهایمسیحی،یهودی،مانویوآیین گنوسیگوناگوننیزدیدهمیشد(نیولی، 0931،رویهی58).درســدهیســوم میالدیبرخوردیمیانآیینمانیودین زرتشــتی پدید آمد؛ در نخستین(:اولین) مفهومهاوســوداهایجهانمیهنیودر دومیمرامهــاوگرایشهایملیگرایی رامیتــوانبازشــناخت(نیولی،0931، رویهی68). مانــی بــا سرشــت زیباشناســی خود خنیاگری(:موسیقی) و نگارگری(:نقاشی) رادوســتداشــت.دلبســتگیاوبــه خنیاگریتااندازهایبودکهپیرواناوو برپایهی گفتهی اگوستین خنیاگری را با سرچشمهیخداییمیدانستند.(ویدنگرن، 0931،رویــهی241)بههــررویکارهای مانــیدرزمینهینگارگریبــرایآیندگان جایگاهبرجســتهتریپیداکــرد.مانیهمراه مبلغان خــود نگارنده(:کاتــب) و تذهیبگر میفرســتاد.برپایهیگفتهیخوداوآرمان ازنگارههاییکهنوشــتههایاورامیآراست کاملکردنآموزشباسوادانبودکههمزمان دریافتپیامهارابرایدیگراننیزســادهتر میکرد(همان،رویــهی241).مکتبهنری مانیهمانیاســتکهدرپژوهشهاینوین بهآن«شــیوهیپارتــی»میگویند(همان، رویهی341).بیگمانهنرمانویدرپیزنده ماندنآیینهایهنریاشکانی-ساســانیدر هنراســالمیجایگاهیبهســزاداشتهاست (همان،رویهی451) اثرهاییازپیروانمانــیبهزبانهایایرانی (فارسیمیانه،پارتیوسغدی)دردستاست کهدرســالهاینخستینســدهیبیستماز زیرخرابههــایدیرهایمانویانبهدســت آمد.بیشــترآنچــهدرتورفــانچینیافت شــدهاکنوندربرلیننگهداریمیشــودو شــماربســیاریازآنهاهنوزچاپنشــده اســت. در گنجخانه(:موزههای) شــهرهای دیگرمانندلندن،پاریس،پترزبورگوکیوتو نیزبرخیازبرگههــایآیینمانینگهداری میشــود.(تفضلــی،6831،رویــهی433) مانــیکتابهایخــودرابهزبــانمادری خودیعنیآرامیخاوری(:شــرقی)مینوشت وپیــرواناوآنهارابــهزبانهایگوناگون برگــردانمیکردند.بیشــتراثرهایمانوی بهخــطویژهیمانویاناســتکــهازخط «سطرنجیلی» ســریانی گرفته شده است و وارونخطپهلوی،خطیاستکهپیچیدگی کمتــریدارد.ایناثرهابرایــنپایهاند:1- «انجیل»(بهفارســیمیانــهاونگلیون)که دربــارهینمازوآنچهبراینجاتروانباید انجامداد،آمدهاست؛2-«گنجینهیزندگان» (بهفارســیمیانهمانوینیــانزندگان)که بخشــیازآندربارهیگــروهمرقیونیهواز پاکینوروآنچهازتباهیوویرانیتاریکی درروانجــایداردمیپردازد؛3-«رقماطیا» 4-«رازها»(رازان)دربارهیپیامبرانگذشته اســت؛5-«غوالن»(بهزبــانپارتیکوان) دربارهیفرشتگانیاســتکهبهزمینفرود آمــدهبودنــدودرکتابســپند(:مقدس)از آنهایادشدهبود6-رسایل(بهفارسیمیانه دیوان)وفهرســتیازعنوا نهای77نام های راکهمانیبهرهبــرانجامع ههایمانویدر زما نهــاوجا یهــایگوناگوننوشــتهبود آوردهاســت؛7-«زبور»کهنیای شهایمانی بود؛8-«ارژنگ»(بهزبــانپارتیآردهنگ) کهتصویرهاییداردتابــاآ نهاچگونگیدو جهانروشنیوتاریکیوساختجهانکنونی بهخوبینمایانشــود؛8-«شــاپورگان»که دربارهیزندگیمانــی،بنیا نهایباورمندی وی،چگونگیپدیدآمدنوســرانجامجهان است؛9-«کفاالیا»کهداستانهاییاستکه درپیوندبامانیوشــاگردانویاستکهدر زمانزندگانــیاوگردآوریکردهاند.(تفضلی، 6831،روی )343-335یاهه

*کارشناسارشدتاریخ یارینامه: 1-ویــدنگرن،گئو؛مانیوتعلیمــاتاو،برگرداناز دکترنزهتصفایاصفهانی،نشرمرکز0931 2-نیولی،گراردو،اززرتشــتتامانی،برگردانازآرزو رسولی(طالقانی)،تهران:نشرماهی،0931 3-تفضلی،احمد،تاریخادبیاتایرانپیشازاسالم،به کوششژالهآموزگار،تهران:نشرسخن،6831