گنجینهی سیمین نوشیجان؛ یادگار روزگار مادها

کاسهی برنزی: نشانههایی از نخستین ابزارهای پولی در ایران

یکی از ویژهترین و ارزشمندترین گسترههای مادی تپهنوشــیجان در دشــت مالیر است که در ســال 5۶۹1 میالدی شناســایی شد و به دســت گروهی به سرپرســتی «دیوید اســتروناخ» و از بنیاد ایرانشناســی بریتانیا کاویده و پژوهش شد. در کاوشهای ســال 7۶۶1 میــالدی و در گوشــهی جنوب خاوری(:شــرقی) راهرو دژ آنجا، در زیر یک خشــت شکسته و بر روی کف کاســهای برنزی به دست آمد که درون آن 1۳2 شــی ســیمین(:نقرهای) جای داده شــده بود. اســتروناخ با نگرش بــه مکان و چگونگــی جاگیری ایــن گنجینه گمان برده که این گنجینه در پایان اســتقرار اصلی دژ و نزدیک به 05۶ پیش از میالد در اینجا پنهان شــده اســت. پس از یافت گنجینه به دست اســتروناخ در ســال 1۹71 میالدی «دیوید بیوار» شمشهای ســیمین را بررسی کرد و دریافت که از آنها برای ابزار یا شمش پولی بهره میبردند. «جان کورتیس» این گنجینه را به همراه شیهای دیگر یافتشده از مادها، در ســال 1۹84 میالدی در کتابی چاپ کرد. در ســالهای گذشــته نیز «پیتر وارگیس» گنجینهی سیمین نوشیجان را پژوهش کرده و همهی آن را ابزار پولی دانسته است.

گنجینــهی ســیمین درون کاســهای نیمکرویشکل به پهنای 1۶/8 و بلندای 5/5 سانتیمتر جای داده شده بود. این کاسه ساده و بیهیچگونه آذین است و نمونههای سنجیدنی با آن در جاهای گوناگونی به دست آمده است که برای نمونه میتوان از 100 کاسهی همانند در پیوند با گســترهی میانرودان و سدهی 8 پیش از میالد یاد کرد. چهــار آویز از اینگونه گنجینــه در میان بود. این آویزهــا دو بخش مارپیچــی در پایین و یک حلقهی افقی در بخش باال دارد که نشان میدهد برای گردنبند بهره برده میشده است. پهنــای این آویزها گوناگون اســت. هر کدام از این مارپیچها با چکــشکاری یک مفتول سیمین ساخته شده است. آویزهای دو مارپیچی در خاور پیشینهای بلند دارند. نمونهی مسی و کهــن آن از «اروک» میانرودان و نمونههای دیگر از «تپهحصار دامغــان»، «تورنگتپهی گرگان»، «گورستان پادشــاهی اور»، «آشور میانــه» و «تپه گیان نهاوند» به دســت آمده است. نمونههای نوشیجان همانندی بسیاری با آویزهای روزگار مفرغ تپهحصار دارند. از دیگر نمونههای یافتشــده در این گنجینه میتوان آویزهای چهار مارپیچی، گوشــواره، حلقهی انگشتر، دســتبند و حلقههای سادهی فنری را نام برد.

بخش باارزش از یافتههای گنجینهی ســیمین نوشیجان با شــمشهای میلهای و بخشهای بریدهشــدهی شــمش و یا تکههای کوچک و بزرگ ســیمین پیونــد دارد. «دیوید بیوار» ۳1 تکهی ســیمین را به عنوان شمش و تکههای بریدهشدهی شمش آشــکار کرده است که در این میان تنها ســه شمش کامل دیده میشود. شمشها ریخت یکسان و میزانی ندارند و گویا در قالبهای گلی یکبارمصرف ساخته شدهاند. نمونههای برنــزی و بزرگتر این شــمشها را «اشــتاین» در تپه حســنلوی ارومیه یافته اســت و نمونههای همانند آن در گسترههای آشــور و الرســا در میانرودان به دست آمده اســت. همچنین «بیوار» یافتههای سنجیدهای از افغانســتان در ســدهی 4 و 5 پیش از میالد بازشناسی کرده است. تکههــای بریــدهی شــمش در اندازههای گوناگونی هســتند. برخــی از آنها با ریزبینی بریده شــده و برخی دیگر بــه زور از بدنهی شمش کنده شــدهاند و بدریخت هستند. این بریدههای ســیمین خود به گونــهای جداگانه برای ابزارهای پولی کاربرد داشته و بهرهوری از آنها حتا پس از ناپدید شــدن شمشها نیز دنباله یافته اســت. یکی از تکههای بریدهشده چند نشانهی دبیرهی(:خط) میخی دارد که به شوند(:دلیل) ناقص بودن قابل خواندن نیست. میلههای شمشــی پیش از این از سرزمینهای خاوری مدیترانه گزارش نشده بود. از سوی دیگر، گنجینهی نوشیجان شمشهای کیکیشکلی را که در گسترههای باختری یافت میشوند، ندارد. از این رو، این انگاره(:فرض) میگوید که با سنت گوناگونی از کاربرد ابزارهای پولی روبهرو هستیم: شمشهای کیکیشکل ویژهی حوزهی سوریمصری و شمشهای میلهای ویژهی گسترهی خاوری (ایران و کنارهی خاوری آشور). بهرهوری از شــمشهای میلهای نوشــیجان را میتوان بــه گونهی شــمشهای میلهای خمیده در افغانستان، پاکستان و هند پیگیری کرد. گنجینهی «میر ذکا»، که در افغانســتان به دســت آمده و وابسته به روزگار هخامنشی اســت، به گونههــای گنجینهی نوشــیجان نزدیکتر است.

آویزهای دو مارپیچی: شمشها و تکههای بریدهشدهی سیمین: سرشــت و کاربرد گنجینهی ســیمین نوشیجان

دیوید اســتروناخ این گمــان را بیان کرده که مجموعهی یادشده دارایی یک نقرهکار است. او همچنین از گمان کاربرد پولی شمشها نیز یاد کرده است. یکی از شوندهایی که او گنجینه بودن این مجموعه را رد میکند نبود فلزهای ارزشمند دیگر است. دیوید بیوار نیز در نوشــتار خود این مجموعه را گنجینهای از شــمشها یــا ابزارهای پولی میداند. پیشــنهادی که پژوهشگران دیگر نیز آن را پذیرفتهاند. آنچه در بازسازی ساختار سیاسی و اقتصادی ماد ارزشی ویژه دارد این است که هازمان(:جامعه) مــاد نهتنها میتوانســت در داد و ســتدهای خــود از ابزار پولی بهره بــرد، بودن اندازهها و اســتانداردهای گوناگون از گونههای بابلی در گنجینهی نوشیجان نشان میدهد که مادها در کنار آگاهی از اســتانداردهای بابلی برای خود استانداردهایی ویژه پدید آورده بودند. در پایان اینکه مادها دارای ساختار هازمانی و اقتصادی پیچیــدهای بودند. از اینرو، ایــن مجموعه را میتوان «گنجینهی ســکهمانند» نامید. زیرا وارون گنجینههای ســیمین گسترههای دیگر شمشها در اینجا در اندازههای استاندارد بریده شدهاند و در پایان اینکه گویا مادها نزدیک به سال 00۶ پیش از میالد بهرهوری از ابزار پولی را آزمودهاند و گونهای سامانهی پولی داشتند.