ديدگا هسنجی؛راي َـنياَشـ َوند؟
دیباچه: فرهنگها ریشه در زبانها دارند. خود زبان نیز ســاز و کار و به دیگر سخن هنجاری ســامانمند دارد. زبــان و ادبیات دو جســتار (:موضوع) ناهمســاناند که نباید آنان را با هم یکی انگاشت. زبان ریشه در دانش دارد چراکه هنجارمند است؛ ادبیات ریشه در هنر و بیشتر بستگی به دیدگاه، شــور و انگیزهی سراینده دارد. ناگفتــه نماند که یکی از پایههای ادبیات نیز خود زبان است. به هــر روی، باید زبان و ادبیــات را از یکدیگر جدا دانســت. هر چه زبان دانشیتر (:علمیتر) باشد، پرمایهتر است. زبان دانشی در فراز و فرود رخدادها، در تلخی و شیرینی هنگامهها و در برابر تیغ زهرآلود دشمنان خود را نگاه میدارد چراکه پیوند خود را با ریسمانی استوار به پیشینهاش نگاه داشته است. این ریسمان همان هنجارمند بودن زبان و به سخن دیگر دانشی بودن زبان است. یکی از سنجههای (:معیار) دانشی بودن زبان این اســت که «هر اندریافتی (:مفهومی) یک واژه داشــته باشد». بهرهگیری یک واژه برای چنــد اندریافت بــه کاهش بار دانشــی زبان میانجامد و هر اندازه کــه واژهای اندریافتی داشته باشد، زبان دانشیتر است.
«رایــن»: دکتر محمــد حیــدری مالیری، فیزیکدان و اخترشــناس ایرانــی، در زمینهی پارسیگرایی و واژهســازی کارهای ارزندهای کرده اســت. وی با بهرهگیری از واژگان کهن ایرانی و پســوند و پیشوندهای زبان فارسی و دیگــر زبانهای آریایی به گونهی دانشــی و خوشهای واژهسازی میکند. حیدری مالیری برای واژهی «دلیل» برابرنهاد «راین» را پیشنهاد دادهاست. چگونگی ساخت واژه: «رای + .»ن- نمونههــای «رای» در زبان فارســی: «راد» (پارســی میانه)، «را» (پارسی کهن)، «برای» (به ایــن دلیل)، «چــرای» (به چــه دلیل)، «زیرا» (از این دلیل)، «رایمند» (اندیشــمند)، «رایزن» (مشاور). دیگر واژگان برساختهی دکتر حیدری مالیری که با «راَین» پیوند دارد: راَینیَدن = اســتدالل کــردن / راَینپذیــر = مســتدل / راَینِش = اســتدالل / میراَیَنــم = اســتدالل میکنم، دلیــل آوردم / راینیدی = اســتدالل کردی، دلیل آوردی / راینیدهایم = استدالل کردهایم، دلیل آوردهایم. «شوند»: گویا این واژه دساتیری است. در سدهی دهم مهی (:قمری) دســتوری به نام آذرکیوان در کتابی به نام «دســاتیر آسمانی» از واژگانی بهره برد که هیچ پیشــینهای در زبان فارسی نداشتند. این واژگان به واژگان دساتیری نامور شدند و رفتهرفته به واژهنامههای فارسیزبان راه یافتنــد؛ ولی بــه هر روی، ایــن واژگان ساختگی، بیریشه و کمتواناند.
برابرنهادهایواژ هی«دليل»