تراز دايرهای - اختراع کرجی

زاويه و ارتفاعياب - اختراع کرجی تراز مربعی - اختراع کرجی

ســخن گفتیم از جمله دربارهی نام نادرست «کرخی» نیز از نکتهای فراموششــده یاد کرد: این دانشــمند ایرانــی از مردمان کرج نزدیک ری بوده اســت و نه از مردمان کرخ (کوی صنعتگران بغداد). کرجــی در بخشــی از یکــی از کتابهای خویش هنگامی که از عراق سخن میگوید به خوبی آشــکار اســت که خود را از آنجا نمیداند: «هنگامی که به عراق وارد شدم و دیدم که مردم آنجا از کوچک و بزرگ دانشدوست و قدرشناس علم هستند کتابهایی در حساب و هندسه تألیف دالویــدا ایــن نادرســتی را از روی چندین نســخهی خطی از کتابهای کرجی که در کتابخانههــای گوناگون یافتــه بود ویرایش نمود؛ و در هر سه نسخه نام نگارندهی آنها با «جیم» (کرجی) نوشته شده و نه با «خاء» (کرخی). این دانشــمند فرزانه (دالویدا) برای گزینش واژهی «کرجی» نســخههایی را برگزید که از نــگاه زمانی دورتر و بــه دورهی کرجی نزدیکتر بودند و در آن میان راســتترین روایــات، گفتــار کارشناســانی اســت که کتابهــای کرجی را گــزارش میکردند و بیش از هر کس او را میشناختند. یکــی از این گزارشــگران «محمد بن علی بن الحســن بن احمد بن علی الشهرزوری» نگارندهی «الشــرحی الشافی لکتاب الکافی بــر این بنیاد نباید فرامــوش کرد که از این پــس در هر بخــش از تاریــخ دانش خاور (:شــرق) یا میراث علمی ایرانی-اسالمی با نام «کرخی» روبهرو میشــویم، باید بدانیم که مقصود همان «ابوبکر محمد بن الحسن الحاســب کرجی» (ســدهی چهــار و پنج هجــری) با پاژنام «فخرالدیــن» ریاضیدان بزرگ و آبشــناس فرهیختهی ایرانی است که در چهل کیلومتری باختر (:غرب) تهران (کرج) زاده شد و سالها پس از آن در بغداد بزرگترین گســترشدهندهی حساب و جبر در جهان بود و گفتارهای تازه و ارزشــمندی را بر این دو رشته از ریاضیات افزود. کرجی پــس از آنکه در شــهر ری (کرج و تهــران)، که کانون دانشــمندان ایرانی بود، بر بنیاد و پایهی رشــتههای ریاضی چیرگی یافت، در آغاز ســدهی پنجــم، به پایتخت دانش جهان اســالم، بغداد رفت. درســتی روایت تاریخی این ســفر را از آنجا میتوان دریافت که کرجی بــا «فخرالملک ابوغالب محمد بن علی بن خلف واسطی» نمایندهی بهاءالدولــهی کــهاز401تا407 هجری بر عــراق فرمانروایی میکرده و در ســال 1010( 407 میالدی) ســر از بدنش جدا شده، پیوند داشــته کرجی یکی از ارزشــمندترین گفتارهــای خود را در جبر و مقابلــه «الفخری فی (صناعــه) الجبر و المقابله» به نامگانی او نگاشــته است. 407( هجری/6101 میالدی) و ناپدید شد. شعلهی اشتیاق نگارش نشست و طبع به نگارش فرو افسرد، تا آنکه خدا سرزمین جبل و مــردم آن را به دیــدار موالنا «الوزیر الرئیس الســید االجل المنصور ولب النعم ابی غانم، معروف بن محمد» یاری فرمود...پس به تصنیف این کتاب پرداختم تا او را خدمتی کنم و با نمایاندن شیوهی استخراج آبهای پنهان به او نزدیک شوم درگذشت کرجی را چنان که پیشتر نیز گفته شد به ســال 420 یا 410 هجری نوشتهاند؛ اما از تاریخ زادروز او هیچ نمیدانیم!

«در رياضيات و هندســه، کرجی بيش از آنکه مرتبط با سنتهای هندسی يونانی بوده باشد بيشــتر با رياضيات شرقی ميانه، که خوارزمی نيز بدان گرايش داشته، ارتباط داشته است. در جبر، کرجی پا را از خوارزمی نيز فراتر میگذارد و خويشتن را فقط به معــادالت جبری درجهی دوم محدود نکرده بلکه به معادالت از درجات باالتر نيز میپردازد. نخستين جوابهای جبری و عددی (مثبت) برای معادالت از نوع راکرجیتعيينکردهاســت.درارتباطبااينمعادالتبودهکه وی به اعداد اصم (گنگ) برخورد کرده و در اينجا اســت که نوآوری انديشهی وی بار ديگر به منصهی ظهور رسيده

پینوشت: -1 کرجی، 24 ،1373 -2 فرشاد، 538 ،1366 ) :RHSFNH $ +RFKKHLP /HYLGHOODYLGD -6 کرجی، 21 ،1373 -7 بهــاء الدوله، ابونصر بن عضدالدوله پســر بویهی دیلمی (فرمانروایی : )403 379 -8 کرجی همچنین با پســر بهاءالدوله : سلطان الدوله ابوشــجاع فنا خسرو (فرمانروایی 403 تا )412 پیوند و دوستی داشته است. -9 برای آگاهی بیشــتر از او بنگریــد به : لغتنامهی دهخدا، زیر واژهی «ابوغانم قصری» -10 منوچهر پور قابوس از دیالمهی آل زیار بود که از سال 403 تا 420 در تبرستان فرمانروایی کرد. -11 کرجی، 22 ،1373

یارینامه: فرشــاد، مهدی؛ تاریخ علم در ایران، ج2، نشر امبرکبیر، 1366 فرشاد، مهدی؛ تاریخ مهندسی در ایران، نشر بلخ، 1376 قربانی، ابوالقاســم؛ زندگینامــهی ریاضیدانان دورهی اسالمی، مرکز نشر دانشگاهی، 1365 کرجی، ابوبکر محمد بن الحســن الحاســب؛ استخراج آبهای پنهان، ترجمهی حسین خدیوجم، نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1373 کریمیان سردشــتی، نادر؛ دانشنامهی مشاهیر فنون آب و آبیاری و سازههای آبی، نشــر کمیتهی ملی آبیاری و زهکشی ایران، 1381 گوبلو، هانری، قنات؛ فنی برای دستیابی به آب، ترجمهی ابوالحسن سرو قد مقدم، نشر آستان قدس رضوی، 1371