نوشدارویی که از دل خاک میجوشـد

چشمههاي گرمابي، شیرهی جان ایران

چشمههاي گرمابي یا همان چشمههاي آب گرم، نــام آبدانک (:حوضچه) یا دریاچههاي کوچکي اســت که در آنها آب به گونهی خودجوش با دماي باال از زمین بیرون میآید. ویژگي اینگونه آبها به جز گرماي آرامبخششان، درصد باالي مواد آمیختهي کانیک (:معدني) است که به آن کاربرد درماني داده است. اگرچــه آبدرماني و ویژگيهاي گردشــگري آن در جهــان دربرگیرنــدهي همهی آبهاي کانیک اســت و تنها چشــمههاي آب گرم را در بــر نمیگیرد، ولی نبایــد فراموش کرد که بيگمان زیستبوم ایرانزمین به عنوان یکي از کشورهاي برخوردار از سرچشمههای فراوان آب زیرزمیني ميتواند با ساماندهي و سازماندهي این گیرایی (:جاذبه)، ارمغان دیرینهي سرزمین خود را به گردشگري سالمت پیشکش کند. در این میان براي نمونه استان اردبیل به شوند (:سبب) نزدیکي به دامنهي کوههاي آتشفشاني ســبالن، داراي ۸۱۱ دهنه چشــمهي آبهاي کانیک گرمابي، جایگاه نخســت کشور را دارد؛ سپس شهر آمل با بیش از ۶۲ دهنه آب کانیک گرم دومین جایگاه، چشــمهي آب گرم شابیل الهــرود با دمــای ۰۵ درجه بــر بلنداي۰۰۷۲ متری، به عنوان بلندترین چشمه، گاومیش گلی ســرعین (اردبیل) پرآبترین و نیز بزرگترین آبگرم ایران در الریجان (آمل) از برجستهترین گرمابهاي ایران هســتند و چه بسیاري از این دست چشمهها که شوربختانه هنوز ناشناخته و ناآشنا در گوشهاي بيسود و بیهوده افتادهاند! به همین انگیزه است که در اینجا به شناسایی برخي از چشــمههاي گرمابــي و آبهاي گرم کانیک ایرانزمین درآمدهایم!

چشمهي آبگرم باداب سورت

در میانهي روســتاهای اروســت و مالخواست از شهرســتان ســاری چند چشمهی کوچک و بــزرگ زیبا و بيمانند به نام باداب ســورت دیده ميشــوند که پیرامون سه هکتار را در بر میگیرند. باداب به چــم (:معني) آب گازدار و سورت به چم شدِت اثِر آن است. این چشمهها در بلنداي ۰4۸۱ متری از دریا هستند. چشمههای اسرارآمیز بادابسورت دربرگیرندهي سه چشمه با آبهای گوناگون از دید رنگ، بو و مزه هستند. به گفتهي بومیان، آب این چشمهها از گذشــتههای دور برای درمــان بیماریهای پوستی دردهای کمر و پا، روماتیسم و میگرن به کار برده میشده است. همچنین به شوند شوری بسیار و مواد کانیک فراوان، این دریاچه به هیچ روی در زمستان یخ نمیزند و هیچ جانوری نیز در آن زیســت نمیکند. دو چشمهي دیگر نیز، که در کنار این چشمهاند، کوچکتر هستند و به اکسیر زندگی نامورند! این دو چشمه دارای آب کمی ترش و تلــخ مزهاند که به گونهی دایمی همانند نوشابهی گازدار از دل زمین میجوشند. آب این چشمهها به شوند مواد کانیک بیکربنات کلسیم به همراه اکســیدهای آهن و آمیغهای (:ترکیبــات) گوگــردی، گســترهی گیرایی از رنگهاي کرم، زرد، نارنجی و سرخ را در فرآیند تهنشینی بر جای میگذارد.

آبگرم خرقان (قزوین)

چشــمهي گرمابي خرقان، که ارشــیا نام دارد، در ۵9 کیلومتــري قزوین (کنارهي راه قزوینهمدان) یادگاري از روزگار چهارم زمینشناسي اســت و آب آن از میان تهنشــینهاي کربنات بیرون ميآید. در این گســتره گسلي از شمال خاور (:شرق) به جنوب باختر (:غرب) هست که چشمه در بخش جنوبي آن جاي دارد. چشمهي خرقان هماننــد آبهاي کانیک ســالنهاي «موتیه» و «بوربون» (فرانســه) که در درمان دردهاي عصبي، ســیاتیک و رماتیسم کارگشا هستند، آبهاي این چشمه نیز در عفونتهاي راههای تنفســي، تورم گلو و حلق و برنشــیت درمانبخش بوده و به گونهی دم و بازدم، بخار و دوش بیني بهره برده ميشوند. آشامیدن این آبها نیز در درمان عفونتهاي دستگاه گوارش سودبخش است.

چشمههاي آبگرم سرعین (اردبیل)

شهر سرعین در باختر اردبیل (۸۲ کیلومتري) دارای دهها چشمهي آبگرم کانیک است که از کوه سبالن سرچشــمه میگیرند و برترین گیراییهــای طبیعي این گســتره هســتند. هماکنون ســاالنه صدهــا هزار تــن به این شهر میروند. آبگرم ســرعین دربردارندهی چشــمههای آبگرم فراوانی مانند قرهســو، ساریســو، گاومیش گلی، گــزال، آب پهن، آب یل ســویی، آب چشــم، قهوهخانه و بش باجی الر است. ساخت هتلها، مسافرخانهها، فروشگاهها، ساختمانهای دولتی و ساخت راه تازه و آسفالتهي اردبیل به سرعین بر بازارگرمی این شــهر جهانگردی افزوده اســت. بررسی میزان مواد کانیک برجایماندهي این چشمهها نشــانگر اشــتراک آنها از یک سرچشمهی گرمابي است که زیر زمین است. شستوشو در چشمههای سرعین نیز دارای اثرات فراواني در آرامبخشي و درمان و دردهای ماهیچه است.

آبگرم الریجان (مازندران)

آبگــرم الریجــان یکي دیگر از چشــمههاي ارزشــمند کانیک اســت که به شوند وضعیت ویژهي زمینشــناختی در دامنههــای البرز، به ویژه پیرامــون چکاد (:قلهي) دماوند، شــکل گرفته است. این چشمه نزدیک ۰۶ کیلومتری شمال خاور تهران و ۶۲ کیلومتری شمال خاور شهرستان دماوند جای دارد. آبهای گرم کانیک این روســتا از گونهي سولفات کلسیک است و دمای ۸۶ درجه سانتیگراد دارد؛ از این رو، برای درمان بیماریهای پوستی، دردهای استخوان، مفاصل و روماتیسم سودمند است. شتاب باالی جریــان آب و ناچیز بــودن در هم آمیختگی با آبهای سطحی نشــانگر نزدیکی مخزن این آبگرم به سطح زمین است که ميتواند شوند پایین آمدن دماي آن باشد.

محالت (مرکزي)

در ۵۱ کیلومتري شمال خاور شهرستان محالت، در بلنديهاي شهر، چشمهی آب گرمي جوشان به رنگ ســرخ که مزهي آن نشــاندهندهي آمیغهای آهن و گوگرد (سولفات کلسیک) است، دیده ميشــود. آب چشمهي محالت در درمان پادرد و همچنین بیمــاري کبدي، صفراوي - کلیوي و دستگاه گوارش بسیار سودبخش است.

آبگر ِم بُستانآباد (آذربایجان شرقي)

چشمههای کانیک بستانآباد در روستای «اسک کنــدی» در ۰۶ کیلومتری جنوب خاوری تبریز است. سرچشمهي بنیادین چشمهي بستانآباد در پانصد متری آبگرم و در درون درهي گسلی جای دارد و در ردیف آبهاي کانیک کلر و بيکربناته کلسیک گازدار و گرم شناخته ميشود. دماي آن ۲4 درجه در درون آبگرم کانیک با رنگ زالل و مزهی شور است. آبگرم کانیک بستانآباد نیز براي درمان بسیاري از بیماريهاي یادشده و نیز دردهــاي مفصلي و اســتخواني همچون پادرد، کمردرد و سردرد بسیار سودبخش است.

آبگرم ورتون

۳4 کیلومتــری جادهي اصفهان بــه یزد، در راســتای یک راه فرعی، پس از ۸۱ کیلومتر به بخشــی با نام ورتون میرسید. پس از ورتون در فاصلهي ۲۱ کیلومتری چشمههای کانیک ورتون در بلنداي ۵۸۷۱ متری جای گرفتهاند. در این بخش گرمابههایی به سبک روزگار صفویه نیز ساخته شدهاند که بیشتر ویرانهاند و برخی دیگر آباد هستند و بازسازی میشوند. آبگرم ورتون از دســته آبهای کلروره بیکربناته و سولفات گرم است و ۰4 درجه سانتیگراد دما دارد. همچنیــن از ویژگيهاي درمانی این آب ميتوان از درمان دردهای عصبی و رماتیسمی نام برد. نوشیدن این آب شــوند ازدیاد ترشح معده میشــود و به شوند بودن آهن در آن در درمان کمخونی سودمند است.

آبگرم گنو (هرمزگان)

چشــمهي آبگرم گنو در 4۳ کیلومتری شمال خــاوری بندرعبــاس و در کنــارهي جادهي بندرعباس به ســیرجان است. چشمه در درهای اســت که کوه گنو و بلندیهای سخت آهکی آن از شــمال و جنوب آن را در برگرفته است. آب آن از دســته آبهای گوگردی بسیار گرم (کلرو سولفات و کلسیک گوگردی) است و گفته شــده که در روزگار کهــن از آن برای چرخش آسیابهاي آبی بهره گرفته ميشده است.

آبگرم دلفان (لرستان)

چشمهي آبگرم دلفان در شهرستان دلفان (استان لرستان) در ۰۶ کیلومتری باختر شهر نورآباد و در برخوردگاه سه رودخانهي گاماسیاب، گیزهرود و سیمره است. این چشمه با آبدهی ۰۳ لیتر در ثانیه و دمای ۰۶ درجهی ســانتیگراد از دامنهی کوه گله از ژرفاي زمین میجوشد و برای بهرهگیری از آن به دست مردم منطقه یک آبدانک سیمانی نیز ساخته شده است. این چشمه با غلظتی بیش از ۰۰۷ میلیگرم در لیتر از سولفات کلسیم، گوگرد، سولفور، دیکربنات منیزیم در درمان بیماریهای مفصلی عفونی سودبخش است.

چشمههای گوگرد رامسر

اگرچه رامسر چشــمههای آبگرم گوگردی بسیاري در راستای گسلش دارد، اما بيگمان باارزشترین آنها در جنوب رامسر چشمهي نامور به زیرپل اســت کــه آب آن از چند جا و از کف آبدانــک بیرون میرود. در کف این آبدانــک نیز بلورهای پیریــت و گوگرد دیده میشوند. دیوارهي دروني آبدانک، سیاه رنگ و رســوبات آهکــی روزنهدار بر آن نشســته اســت. در خاور رامسر نیز چشمهي گوگردی آب ســیاه هســت که دمایش کمتر از دیگر چشمهها اســت. پژوهشها نشان داده است که این چشمهي آب ســیاه بسیار پرجوش و میزان اورانیوم آن ۵ تا ۱۱ است. رنگ SSP ســیاه آن نیز نشانگر مواد آلی و اکسید منگنز اســت و از این آب بوی سولفید هیدروژن نیز میآید. همچنین در خاور هتل بزرگ رامســر 9 چشــمهي آب کانیک گوگردی و رادیومدار در راستای خط تقریبا مستقیمی که همراستا با شکستگی بزرگ شمال باختر - جنوب خاور البرز است، جای دارند.

چشمههای آبگرم خلخال

چشــمههای کانیک خلخال در ۲۲ کیلومتری شــمال باختــر هروآباد هســتند و آب آنها از گونههاي کانیک بیکربنات ســدیک، گازدار و بسیار گرم است. این چشــمهها در دامنهی درهای هستند که به وســیلهی گســل الیههای آهکی رسوبی آن از ســنگهای آندزیتی جدا میشود. در جنوب باختر هروآباد نیز در دهکدهي گرمخانه چندین چشمهي آبگرم هست که دمای آنها ۰۳ تا ۰۵ درجه سانتیگراد است. گویا چشمههای آبگرم خلخال به کنشهاي (:فعالیتهای) آتشفشانی کواترنر که در جنــوب (پیرامون ۸۱ کیلومتری جنوب هروآباد) دیده میشود وابسته باشند.

آبگرم فردوس (خراسان جنوبی)

آب کانیک فردوس در جادهي اصلي فردوس به بجستان است و داراي نمونهي آبي با دماي ۲4 درجهي ســانتیگراد است. از ویژگيهاي درماني گرماب فردوس آرامبخشی بیماريهاي رماتیســمي، دردهــاي مفصلــي و عصبي، میکروبکشــي و گشادگی رگها هستند و به همین انگیزه نیکبختانه همهساله دوستداران بسیاري را به دیدار خود واداشته است.