عروسکها، یادمان دوستداشتنی فرهنگ ایرانی

نگاهی به عروسکهای ثبت شده در فهرست آثار ناملموس

دوتوک و دهتولوک، دختران کوچک لیلی بازبازک، نماد زیبایی

عروســکها بخش دوستداشــتنی خاطرات کودکی بسیاری از ما هســتند گاهی با آنها بــازی کردهایم، گاهــی درد دل و گاهی هم برایشان داســتان گفتهایم، اما اکنون داستان خودشان شنیدنی است. هر گروهی برای خود افزون بر گویش، پوشاک و آیینهای گوناگون نمادهای دیگری هم دارد که برخی از گروهها این ویژگیها را در نمادی چون عروسک به نمایش درمیآوردند. در ایــران گوناگونــی گروهها شــوند (:دلیل) گوناگونی این میراث ناملموس شــده اســت و تاکنون 7 عروســک به نامهای «دوتوک» عروســک خراســان جنوبــی، «دهتولوک» عروســک قشــم، «لیلی بازبازک» عروسک متحرک، «تکم» عروســک آیینــی نوروزی، «بوکه بارانه» عروســک بارانخواهی، «بیبی کگ» عروسک آیینی زرتشتیان، عروسکهای قاشقی خراسان رضوی در فهرست آفرینههای (:آثار) ناملموس ثبت شدند. بــه تازگی «قورچوق»، عروســک ترکمنها، نیز قرار است در فهرســت آفرینههای میراث ناملموس کشور ثبت شود.

دوتوکهای تاجمیری و دهتولوکهای قشمی عروسکهایی هستند که در چند سال گذشته و با کوشش زنان این دو منطقه بازسازی شدهاند. دوتوک و دوهتولوک به چــم (:معنای) دختر کوچک اســت و از بازیچههایی ساخته شدهاند که در روزگاران گذشته مادران و مادربزرگها آنهــا را میبافتند و آرمان و آرزوی بچهها در بازیهــای کودکانه با این عروســکها جان میگرفته است.

لیلی بازبازک عروســک متحرک لرها است. مادران لر برای آرام و ســرگرم کردن کودکان خود با چوب، نی و پشــم گوســفند دمدست عروسک میساختند؛ نام آن را لیلی برگزیدند چراکه در برخی از نواحی ایران مانند کهگیلویه و بویراحمــد، بخشهایــی از چهارمحــال و بختیاری و فارس به عروسکی که نماد زیبایی است نام لیلی داده میشود، هر گروه لیلی را به یک نام میخواند، یکی او را لیلی دستی یا لیلی دودســتی (لر ممسنی)، بازبازک (لر بختیاری)، بویگ (لر بویراحمد)، لیلی یا عروسک دستمال به دست (دیلم و بوشهر) مینامند. اما هرچه هســت این عروســک با پیشینهای چندهزارسالهی لری ســاختاری یکسان دارد؛ اســکلت آن از جنــس نی تو خالی اســت و حالتی چلیپاگونه و دســتمال به دســت دارد و البته جامههای لری که دربرگیرندهی روسری (گلونی یــا چارقد)، پیراهن، تنبــان، ارخالق (دلگ) و لچک اســت. از مشخصههای مهم این جامهها ریتم آن و رنگ شاد جامهها است.

تکم یک عروســک چوبی ســنتی آذربایجان است. این عروســک به ریخت بزی است که بر سر چوب گردی سوار میشود. این بز روی یک صفحهی چهارگوش یا گرد، که سوراخی در میان دارد، جــای میگیرد که چوب پایهی آن از سوراخ میانهی صفحه میگذرد. تکمچی چــوب را به دســت میگیرد و تکــم را روی صفحهی چوبی به حرکت درمیآورد و متناسب با حرکتهای آن ترانههایی را به آواز میخواند و آمدن بهار را نوید میدهد. روی ایــن عروســک چوبین را بــا مخمل یا پارچههایی به رنگ ســرخ میپوشانند و روی این پارچــه را با پولک، زنگوله، ســکه و نیز پارچههای رنگارنگ و حتا آیینه تزیین میکنند. هر یــک از آذینها (:تزیینات) تکم شــوند و فرزانش (:فلسفهی) ویژهی خود را دارد.

بووکــه باران عروســک بارانخواهی و یکی از آیینهای کردها اســت. این آیین که در روزگار خشکسالی یا سالهایی که میزان بارندگی آن کم است برگزار میشود. «بوک» به چم (:معنی) عروس و عروســک است. دختران نوجوان کرد ساکن در روستاها با بهرهگیری از دو تکه چوب عروسکی میســازند و جامهای از پوشش زنان کرد که از پارچههای رنگی که بیشــتر ســرخ اســت بر تن آن میپوشانند و برایش سربندی درست میکنند. سپس آن عروسک را در دست میگیرند و در حالی که ســروده میخوانند در کوچههای شهر و روستاهایشان میگردند.

تکم، آوازخوان متحرک بوکه باران، نوید باران میدهد بیبی کگ، بانوی مقدس زرتشتی

بیبی کگ عروســک آیینی زرتشتیان است. عروســک آیینی با جنبههایی از ســپندینگی (:تقدس) به ریخت یک زن با پوشــاک سنتی زرتشــتیان ایران دوخته میشود. اسکلت این عروســک از دو چوب درست میشود و درون آن را بیشتر با گیاه آویشن پر میکنند. جامهی بیبی کگ دربرگیرندهی پیراهن، شوال، مکنا و لچک اســت. زنان زرتشــتیای که بچهدار نمیشــدند پای یک پیر یا سفرهی سپند نذر میکردند پــس از بارداری یــک بیبی کگ بدوزند و آن را پیشکش کند. خوشبختانه چند ســالی است که در ایران زیر نظر ســازمان میراثفرهنگی بــه این میراث دوستداشــتنی اهمیت داده شــده و گامهای خوبــی برای یافتن، ثبت و شناســاندن آن در حــال انجام اســت و در پی آن شــکلگیری گنجینهی عروســکها در شــهرهایی مانند تهران، کاشان، قزوین به گیرایی (:جذابیت) آن کمک میرساند.

بیبی کگ تکم بوکه بارانه لیلی بازبازک دوتوک دهتولوک