کهنترین آفرینههای نقاشی در روزگار ساسانیان

هنر نقاشی ساسانیان دنبالهروی اشکانیان

روی هم رفته میتوان نقاشی دورهی ساسانی را به دو شــاخهی بنیادیــن بخشبندی کرد: نقاشــی دیواری و هنر تصویر کتاب. ساسانیان در هنر نقاشی دیواری دنبالهرو اشکانیان بودهاند. میتوان نقاشــی دیواری دورهی ساســانی را به دو شــاخه بخشبندی کرد. شــاخهی یکم نقاشــیهایی هســتند که از هنر بیزانس تاثیر گرفتهاند و شــاخهی دوم که از دیرباز کمابیش بیوقفه ادامه داشته و نقاشیهایی هستند که از هنر خاور تاثیر گرفتهاند. نقاشــی دیواری باختری (:غربی) نقاشیهایی که تحت تاثیر هنر بیزانس کشــیده شــدهاند «نقاشی دیواری باختری» نامیده میشوند. یکی از نقاشیها وابسته به دورهی شاپور دوم است. این نقاشــی بر دیوار خشتی با اندود کاهگل در ایوان کرخه شوش دو سوار شکارچی را سرگرم شکار آهو و گراز نشان میدهد. متن نقاشی آبی الجوردی و رنگ اسبها بلوطی و قرمز آجری اســت. در این آفرینه (:اثر)، ســواران دو برابر اندازهی طبیعی هســتند و یکی از آنان جامهی بلند گلیرنگ دارد که از نخهای زرین بافته شده اســت و شمشیری در دست دارد که تنها دسته آن بر جا مانده و گویا به کمربند سوار بسته شده اســت. وضع آرنج سوار نشان میدهد که تیری را از کمان رها میکند. نقاشــی فاقد ژرفانمایی (:پرســپکتیو) است ولی با ترســیم خورشیدی کوچک و یــک گل در پیرامــون پیکرهها و همچنین قلمگیری پیرامون پیکرهها، کوشش شــده اســت تــا دوری و نزدیکــی پیکرهها مشخص شــود. رنگها در این آفرینه بیشتر آذینی و بسیار درخشان و هماهنگ با یکدیگر هســتند. در دوروپوس نیز یک نقاشی دیواری یافت شــده است که سوارانی را سرگرم جنگ نشــان میدهد و بیش از خطوط اصلی چیزی از آن برجــای نمانده اســت و گمان میرود وابســته به دورهی پادشاهی شاپور یکم است. این نقاشــی دیواری از بخشهای نامربوط و ناپیوسته تشکیل شده که صحنههای جنگ بی ارتباط به هم تصویر شدهاند. تاق کسری نیز بر پایهی گزارشها، نقاشیهای دیواری داشــته است. گیرشمن از گفتهی آمین مارســلن، افســر رومی همروزگار (:معاصر) با شــاپور دوم، از نقاشــیهای دیواری یک کاخ در ســلوکیه یاد میکند. موضــوع یکی از این نقاشیها گشودن انطاکیه است. از این نقاشیها امروزه اثری برجای نمانده است، اما وصف آن از البهالی سرودههای بحتری (سرایندهی دربار دورهی متوکل عباسی) قابلبررسی است. نقاشی دیواری خاوری (:شرقی): نقاشیهایی که تحت تاثیر هنر خاور کشیده شدهاند، در اصطالح نقاشــی خاوری نام میگیرنــد. از نمونههای برجستهی این نوع نقاشــیها نقاشی پنجکند سمرقند و نقاشیهای غار دختر انوشیروان است. در خاور سمرقند در ناحیه پنجکند، در آذینهای برخی از خانهها از نقاشــی دیواری بهرهگیری شده است. ســازندگان این نقشها دلبستهی خودنویســی بودهاند و این نقاشیها را گاهی با احساسات دینی و گاهی با احساسات غیردینی آمیختهانــد. یکــی از این نقاشــیها میهمانی دهقانان است که نشانگر آیینها و ویژگیهای بزرگزادگان اســت. در دست یکی از دهقانان شاخهای با گلهای شکوفهای است که گویا در این نوع مجالس بسیار رواج داشته است. در نزدیکی بامیان در صخرهی دختر انوشیروان، غاری کنده شده که درون آن، نقش فرمانروای بلخ وجود دارد که یکی از شــاهزادگان ساسانی بوده است. این تصویر دقیقا همانند نقش خسرو یکم بر تاق سلیمان است. افزون بر این نقش، در میان نقشهای مثلثی پیشــانی این نقش، تصویرهای دیگری همچون گوزن، غزال، قوچ و بز کوهی نیز دیده میشود. افزون بر نقاشــی دیواری، هنر تصویر کتاب نیز یکی از هنرهای پرکاربرد در زمینهی نقاشی بوده است. شناختهشدهترین تصویرگر کتاب و صورتگر دورهی ساسانی مانی بوده که به پیروی از چینیها و هندوها برای شرح و توضیح آموزشهایش خود دست به کار آفرینش نقشها و تصاویر زده است. مانی 10 کتاب دارد که نامورترین آنها شاپورگان و ارژنگ است. ارژنگ کتاب نگارهداری است که بیشتر جنبههای مهم آموزههای مانی را به تصویر کشیده، به شیوهای که حتا برای بیسوادان هم دریافتنی (:قابلفهم) است. نقشهای برجستهی ســنگی پادشاهان ساسانی نشــان میدهد که سنگنگاران کتابهای نگارهدار را میشناختند. نویســندگان دوران کهن تایید میکنند که این کتابهای نگارهدار، بنمایهی (:منبع) کهنترین آفرینههای (:آثار) عربی و فارسی دربارهی ایران باستان بودهاند. مسعودی آورده که در اوایل سدهی دهم پیش یکی از بزرگان فارس در استخر کتابی ســترگ دیده است که در سال 781 میالدی در گنجینهی شاهی یافت شده بود. نویسنده روشن میسازد که تصویرها روی برگهای بسیار نازک با رنگی که امروز دیگر یافت نمیشود با سیم و زر محلول و با گرد مس نقاشی شده بود. استخری به نقشهای سنگی شاپور اشاره و یادآوری میکند که داستان این نقشها در کتابهای گرانبهایی آمده اســت که ساکنان دژ شیز با احترام از آنها نگهداری میکنند. مجموعهی نقشهای برجســتهی شــاپور با پیروزیهایــش بــر فیلیپ عــرب، والرین و دیگر فرمانروایــان روم، مهمترین پیوند گواه میان کتابهای نگارهدار و هنرهای تجســمی اســت. ســه گامهی (:مرحلهی) جنگ میان ایــران و روم که در مدت 16 ســال رخ داده است؛ گویا جداگانه به گونهی یک نقل پیوسته در ســالنامههای نگارهدار و رنگین شاپور یک تصویر شده بود.