چه کتابی برای شناخت «بابک» بخوانیم؟

حماسهی بابک خرمدین نادعلی همدانی، بامداد، 1341 قیام مازیار و بابک خرمدین ناصر نجمی، ادیب، 1368 «امرداد»درگف توگوباکارشناسانگزارشم یدهد

در زمینهی پژوهشها و بررســیهای تاریخ پس از اســالم، اگرچه خیزش ملیگرایانهی بابک و اندیشــههای کهنمایهی خرمدینان یکی از جنجالیتریــن گفتوگوهای تاریخی به شــمار میرود، اما با نگاهی موشــکافانهتر میتوان دریافت که روند چندســالهی بابک پژوهی، کارنامهی چندان چشمگیر و بسزایی نداشته است. از نزدیک به یک سده پیش که نخستین نسخهی پژوهش استاد زندهیاد سعید نفیسی دربارهی حماسهی بابک خرمدین چاپ

بابک خرمدین سعید نفیسی، تهران، 1330

در میان پژوهشهای انجام شده پیرامون بابک خرمدین یکی از ارزشمندترین و چهبسا نخستین نمونههای انجامشــده، کتاب «بابک خرمدین» نوشــتهی استاد زندهیاد سعید نفیسی است و در ســالهای پیش انتشارات اساطیر، ثالث و عطار این کتاب را چند بار چاپ کردهاند. کتــاب از این جهت که از بیش از 60 بنمایهی (:منبع) دست اول پارسی، تازی و ارمنی در کارش بهره برده، گستردگی بیمانندی دارد، اما به این انگیزه که در آغاز به گونهی ســتون روزنامهای چاپ شده و سپس به گونهی یکپارچه درآمده اســت، ساختار طبیعی و بررســیهای تاریخی بایستهای ندارد. داســتان تاریخی و گیرای نادعلی همدانی نیز دربارهی بابک یکی از داســتانهای پیشگام در این زمینه به شمار میرود. این داستان که سپس به نام «بابک، عشــق، حماسه» نیز چاپ شده، روش خیالپــردازی و خالقیت گمراهکننده در برخی داستانهای تاریخی را به سویی مینهد و بر پایهی روایتهای راستین و شناختهشدهی تاریخی، چهراد (:شــخصیت) بابک را در قالب داستان بازآفرینی میکند. پژوهش «قیام مازیــار و بابک خرمدین؛ نهضت سرخعلمهای مازندران» به خامهی ناصر نجمی خیزشهای سرخجامگان و مازیار را بررسی میکند. این کتاب با موشکافی بایستهای و با دسترسی به بنمایههای دست اول، به دو خیزش مازیار در مازندران و بابک خرمدین در آذربایجان میپردازد. این دو قیام به گونهی شــگفتی بههمپیوســته هســتند. آغاز نیرومندی مازیار، نیرنگهای او برای فریب خلیفه و پیونــد پنهانیاش با بابک شد تا به امروز شمار کتابهای منتشرشده در اینباره هنوز به 10 دفتر نمیرســد که در آن میان نیز شــماری با وامگیری از تاریخ بابک، دراینباره داســتانهای ارزندهای نگاشتهاند. اگرچه آنچه گفته شد، شمار کتابهایی است که تنها ویژهی بابــک و خرمدینان بودهاند و در کنار آنها، در بررســیهای جریانشناسی اندیشههای سیاسی و آزادیخواهانهی ایرانیاســالمی، به بابک، خرمدینان و سرخجامگان نیز نگرشهای ویژهای شده است. پژوهشهــای ارزشــمندی چــون «دلیران خرمدین، رشــته نبردهــا و در فرجام خیانت به بابک خرمدین و مازیار، دستگیری هر دو و کشته شدن جانگدازشان به دست خلیفهی عباسی، از بخشهای ارزشمند این پژوهش هستند. بررسی چگونگی و سرگذشت آذربایجان و باختر (:غرب) ایرانزمین در ســدههای دوم و ســوم پس از اسالم، درونمایهی زندگی و سرگذشت بابک، چگونگی نیرومندی او و فرآیند تاریخی خیزش و کیــش خرمدینان انگیزههای ویژهی پژوهش باستانشــناس نامدار، اســتاد جمال لحافیان در این زمینه است. در پایان این کتاب چند دســتاورد جداگانه نیز همچون سرودهی هرمزگان، نامها و معرفینامههای پژوهشگران در اینبــاره، فهرســت دژها و شــهرهایی که از آن دوران بابک هســتند، بــه همراه جدول فرمانروایــان آذربایجان در دوره چیرگی تازیان پیوست شده است. داستان «بابک» نوشتهی جالل برگشاد را رضا انزابینژاد و رحیم رئیسنیا به پارسی برگرداندهاند. ترجمهکنندگان در دیباچهی کتاب دربارهی آن چنیــن آوردهاند: «رمان «شمشــیر آخته» که مترجمانــش نام آشــنای بابک را بــرای آن برگزیدهاند، داستان زایش و بالش قهرمانی است جانباز» (قهرمانان اســتقالل ایران) نوشتهی اســتاد زندهیاد ذبیحاهلل صفا (نشــر هیرمند، ،)1385 «جنبشهــای دینــی ایرانــی در قرنهای دوم و ســوم هجری»، شــادروان غالمحسین صدیقی (نشر پاژنگ، ،)1375 «از مزدک تا بعد»، نوشتهی رحیم رئیسنیا (نشر پیام، ،)1358 «دو قرن ســکوت»، شادروان عبدالحســین زرینکــوب (نشــر امیرکبیر، ،)1330 «جنبشهای ضد فئودالی ایرانیان در اوائل خالفت عباســی» (امیرحسین خنجی) هر یک در کنار بررســی دیگر اندیشــههای

که برخاست و افتاد. افتاد و برخاست، در کورهداغ مبارزه آبدیده شد و سرانجام مرگی حماسهساز و رشکانگیز را پیشواز کرد و از پس خود برگهای درخشــانی از تاریخ را به میهن خود و نام خود اختصاص داد.» داستان بابک نیز به گونهی کلی برپایهی دفترها و گواهان تاریخی نوشــته شــده است و بیشتر چهرههای (:اشــخاصی) آن چــون: جاویدان، ابوعمــران، هارون و . . . از چهرههای راســتین تاریخ به شمار میروند. دســتاورد خســرو معتضــد در اینبــاره دربرگیرنــدهی چگونگی این خیزش اســت. نویسنده در آغاز بخشی را ویژهی آذربایجان پیش از یگانگی سیاســی ایران کرده اســت. این کتاب که نام دیگر آن «آذربایجان کانون ایران دوســتي» است در ســه بخش همراه با بخش پیوســتها و گفتوگوها، نگاشــته و ویراســته شده اســت که به آذربایجان در دورانهای پیشین، آذربایجان پس از اسالم، بابک خرمدین و جنبش سرخجامگان، غزان و ترکان و ... ميپردازد. برابر با درونمایهی کوششی که محمد مهراب در این زمینه انجام داده است، یورش بابک سال 201 پس ازاسالم از شــهر اردبیل آذربایجان آغاز و به خیزشی مردمی و ضد تازی دگرگون شــد. نویســنده آموزههای بابک را نسخهای از اندیشــهی راوندیان، المقنع و بســیاری از اندیشــههای مزدکی میداند. نگارنده در این پژوهش میکوشــد تا خواننــده را با چهرهی انقالبی بابک و حماســهی بابکیان آشنا سازد. درونمایهی کتاب دربرگیرندهی جستارهایی از زندهیاد احسان طبری، مصطفی رحیمی و ناصر نجمی است. پایداری، گوشهای از پژوهش خود را ویژهی بابک و پیامدهای خیزش او کردهاند. اما چنانکه گفتیم، در همین باره، پژوهشهایی نیز منتشــر شدهاند که هر چند اندک، اما نگاه موشکافانهتر و ویژهتری به اندیشهی بابک و پیگیریهای خرمدینان داشتهاند. برای شناخت بیشتر درنگی کوتاه و اندک بر هر یک خواهیم داشت و سپس برای فراهم کردن یک الگوی پژوهشی شایسته برای خوانندگان، دیدگاه دو کارشــناس این دورهی تاریخی را برای ارزیابی بیشتر جویا خواهیم شد.

و اما چنانکه پیشتر گفتیم، پس از شناخت هر یک از پژوهشهای منتشــر شده، برای ارزیابی برتــری هر یــک از آنها با دو کارشــناس به گفتوگونشستیم. منوچهر پیشوا، مدیر کتابسرای بلخ از کنشگران فرهنگیای است که پرداختن به چهرهی تاریخی بابک و خیزش خرمدینان را یکی از بایستگیهای پژوهشهــای تاریخ پس از اســالم میداند او پژوهشهای انجامشده دربارهی بابک خرمدین را بسیار ارزشمند، اما بسیار نابسنده میداند. او میگوید: «پژوهشگر تاریخ میبایست نخست ذهــن خــود را از پیشداوریها تهــی کرده و گامبهگام همراه با رویدادهای تاریخی و اجتماعی به پیش رفته و کنکاش نماید تا به یافتههای نو دست یابد.» پیشوا از میان هفت دستاورد یادشده تنها سه کتاب «بابک خرمدین» (سعید نفیسی) و «چهرهی واقعی بابک خرمدین» (جمال لحافیان) و «حماسهی بابک خرمدین» (نادعلی همدانی) را ارزندهتر میداند او یادآور میشود که: ...« البته نباید فراموش کرد دیگر آثار یادشده نیز پذیرفتنی و ارجمند هستند، اما کافی نیستند!» بوذرجمهر پرخیده، پژوهشگر تاریخ نیز دومین کارشناسی است که در اینباره با ما به گفتوگو پرداخت. او در میان پژوهشهای انجام شده «گفتار بابک خرمدین»، نوشتهی سعید نفیسی را در نخستین رستهی پژوهشــی جای میدهد و در اینباره از این حقیقت یاد میکند که: «کتابی که اســتاد نفیســی از زمانه و زندگــی خرمدینان و بابک نوشته گرچه دیدگاهها و پژوهشهای کهنهای دارد، ولی چون بررســی نوینــی در این باره در دسترس نیست همچنان تازه است.» او در میان این فهرست، کتاب «بابک خرمدین، سردار سرخ جامگان» نوشتهی خســرو معتضد را از ژرفایی بایسته برخوردار نمیداند و در میان داستانهای کهنی که به بابک پرداختهاند، داســتان تاریخی نادعلی همدانی با نام حماسهی بابک خرمدین را بسیار خواندنی و دارای کشش میداند. پرخیده در پایان گفتار خود از پژوهشی ارزشمند و نایاب با نام «دیدگاهها» از مصطفی رحیمی یاد میکند و نوشتهی نخست آن دربارهی بابک خرمدین را بهترین دیدگاه دربارهی او میداند. برآیند بر پایهی آنچه از ارزیابی کارشناسان پیداست، در میان کمبود نوشتارها و پژوهشها، برای دستیابی به یک الگوی کتابخوانی و پژوهش بایسته در اینباره میتوان بهترین گفتار و پژوهش تاریخی را کتاب بابک خرمدین، پژوهش ارزشمند زندهیاد سعید نفیسی دانست که هر دو کارشناس آن را در ردهی نخست برتری در این زمینهی تاریخی دانستهاند. همچنین درمیان داستانهای تاریخی نوشتهشده در این زمینه، هر دوی آنها، نخستین نوشــتار برتر را از دید کشش و گیرایی داستان و وفــاداری به رویدادهــا و چهرههای تاریخی داستان «حماســهی بابک خرمدین» نوشتهی نادعلی همدانی میدانند. افزون بر این منوچهر پیشوا خود پژوهش جمال لحافیان (شــخصیت واقعی بابک خرم دین) را نیز از دستاوردهای ارزشمند این زمینه میداند؛ حال آنکه بوذرجمهر پرخیده کتاب خسرو معتضد (بابک خرمدین، ســردار سرخ جامگان) را کاری بیژرفا و بدون موشکافی دانست.

چهرهی واقعی بابک خرمدین جمال لحافیان، نگاه سبز، 1379 بابک (داستان تاریخی)، جالل برگشاد ترجمهی رحیم رئیسنیا، نگاه، 1383 بابک خرمدین، سردار سرخجامگان خسرو معتضد، نشر البرز، 1388 بابک خرمدین محمد مهراب، هاشمی سودمند، 1390