خشـک شدن بزرگترین آبراههی اصــفهان

نهرهای فراخ و گشــادهای که در شهرســتان اســپهان به «مــادی» نامدار اســت و برای آبرســانی از رودخانهی زایندهرود به پیرامون این شهرستان شاخهشاخه شــده است و جدا میشــود، یکی پس از دیگری رو به خاموشی هستند و خشــکیدهاند و تهدیدی جدی برای یادمانهای تاریخی شهر به شمار میروند. به گزارش امــرداد، واژهی مادی، که در گویش مردم اســپهان (اصفهان) به جویهای بزرگ آب یــا همان نهرهــای فراخ گفته میشــود، شــاهرگهای زندگیبخش شــهر هستند که جریان آب را در ســطح شهر مدیریت میکرده و مایهی شکلگیری فضاهای سبز زیبا و رشد درختانی انبوه میشــده اســت که این گستره هماینک نیز به منزلــهی باغهای کوچکی در شهرستان اسپهان نمایان است. مادی در گفتار پارســی کهن به چم (:معنای) مجرای آبی بــوده که از رودخانه کوچکتر و از نهر بزرگتر اســت. این مادیها از رودخانهی زایندهرود جدا شده و به گونهی شبکهای بسامان (:منظم) و شاخهای در سطح شهر گسترده شده است تا افزونبر کاربریهای کشاورزی و آبیاری به آبادانی و زیبایی زیســتبوم یاری رســانند. سرزندگی این نهرها همواره بسته به زندهسازی (:احیــای) زایندهرود بوده اســت، زیرا با جریان رودخانه آب حیات به شــکلی آراســته و بسان رگهای زندگیبخش در همهی جاهای شهر بخشبندی پراکنده و پخش میشود. مادیها به گونــهی آبراهههــای (:کانالها) گســترده در باالدست از رودخانه جدا شده و با شــیب یکدرهزار پس از گذشت چند کیلومتر به زمینهای آبخور رســیده و در این بخش با جویهای کوچک در ســطح زمین روان شده و در پایــان در درازای گذر خود روســتاهای فراوانی را سیراب و آبیاری میکرده و در پایین دست هرزآب آنها به چشمهها و یا مادیهای دیگری سرازیر میشده است.

نوشتهی شیخ بهایی، شناسنامهی مادیها

برخی از پژوهشگران و نویسندگان تومار شیخ بهایی را شناســنامهی مادیهای شهرستان اسپهان میدانند که این نگاشتهها تنها سندی است که از وضعیت مادیها و روش بخشبندی آب زایندهرود یاد میکند. نامهای نهرهایی که در نوشتههای شیخ بهایی آورده شده، نهر آحاد، صالحآباد، باغ وحش، بابکی، قرق حســنآباد، سلیمی، ماربین، مادیآباد، شاهبزرگ، کبوترآباد، کراج و شهرســتان برای آب دادن روستاها و آبادیهای پیرامون شهر مورد بهره بوده است. از جمله مادیهای درونشــهری در آن زمان میتوان از نهر یا مادی نیاصرم، فرشادی، شاه، قومش، ماربینسرا، فدین و مادی جویشاه نام برد که آب آنها برای کاخها و باغهای شاهی به کار گرفته میشد.

مادی نیاصرم، بزرگترین مادی اسپهان مادیهای اصفهان رو به خاموشیاند

مــادی نیاصرم که از آن بــا نام بزرگترین و پرآبترین مادی شهرستان اسپهان یاد میکنند در نزدیکترین فاصله نسبت به زایندهرود جای دارد که از کنار پل مارنان سرچشمه گرفته، با دنبالهی راه خود به سوی بزرگمهر به سه شاخه بخشبندی شــده که یکی به سوی شاهزید (هشــت بهشــت خاوری) و دو شاخهی دیگر به سوی خیابان مشتاق و به سوی زمینهای کشاورزی رفته است. مادی نیاصرم به هنگام پرآبی نزدیک ۰۰۲ سنگ آب جریان مییافت و مادی فرشادی نیز که باالتر از آن از رودخانه جدا شــده، پس از آبیاری کــردن کویهای (:محلهها) چهارســو و شــمسآباد به سوی کوی خواجو رهســپار میشد. به گونهی کلی در روزگار صفویه از سرچشــمهی زایندهرود تا باتالق گاوخونی 45۱ مادی و نهر از رودخانهی زایندهرود شاخهشاخه میشده که برخی از آنها هنوز هم در کوی و برزنها پابرجا است.

مادیها با یادمانها و سازهها و شیب زمینهای همجوار از دید چشمانداز مهرازی (:معماری) و کاربری هماهنگ بوده و در پارهای از یادمانهای همگانی به جز گرمابهها، به درون ســازه برده میشده و جریان آب در درون سازه روان میشد. جریان مادیها در چشــمانداز کاخهای صفوی نیز نقش بســزا و برجســتهای داشته است. در کوی جلفا، بســیاری از خانهها افزون بر اشراف بر مادیها، ایوانهایی نیز بر فراز این نهرها دارند و در مهــرازی آن بخش و شــکلدهی راهها و گذرگاهها، نقش تعیینکننده دارند.

پیوند دوسویهی مادیها با سازههای تاریخی خشــکیدن مادیها و زایندهرود، داستان پرغصهی ما

بیگمان شهرســتان اسپهان، همهی زیباییها و شــادابیهای خود را از نهرها و مادیها و به ویژه زندهرود (زایندهرود) دارد. زندهرودی که به همراه مادیها خشــکیده و دیگر زنده نیست و روح زندگی از شهر رخت بر بسته است و سازهها و یادمانهای بیشمار تاریخی که روزگاری در کنار آبها پدید آمدهاند، در خطر حذف و نابودی هستند. امروز اسپهان و زندهرود و میراث تاریخی آن را دریابیم، نکند که فردا دیر باشد.