سنگنگاره خانتختی، نمونه واالی هنر روزگار ساسانی

سنگنگارهها و نقشبرجستههای برجایمانده از روزگار شاهنشاهی ساسانی، به ویژه از آغازین روزهــای فرمانروایی این دودمــان، نمونهی واالی هنر ایرانی هستند، گاهی سنگنوشتهها، دادههــای گوناگونی در زمینههــای تاریخی، سیاسی، دینی و ... به پژوهشگر ارایه میکنند. یکی از نقشبرجســتههای بازمانده از آغازین روزهای فرمانروایی دودمان ساســانی «خان تختی» نــام دارد که در نزدیکی دهکدهای به همین نام (خان تختی) در 30 کیلومتری شهر سلماس در استان آذربایجان غربی جای دارد. پژوهشگران پیشینهی این نقشبرجسته را به سدهی سوم میالدی (پیرامون 238 میالدی) میرســانند. در این نگاره چهار تن به نمایش گذاشته شدهاند. دو تن از اینان سوار بر اسباند و به گمان پژوهشــگران نگارههای اردشــیر بابکان و فرزندش، شــاپور یکم، هستند. سوار ســمت چپ اردشیر بابکان است و سوار سمت راست شاپور یکم که در جایگاه ولیعهدی است و تاجی همانند پدرش دارد. دو نگارهی ســوار نگارهی اردشیر در سلماس، کار «روبرت کرپورتر» که در سال 1819 از آن بازدید کرده است.

بر اسب با دستان راســت خود حلقهای را که نشانهی توانایی و شکوه است، به دو پیاده که به گمانی فرمانروایان بومی هستند، پیشکش میکنند. برخی نیز چنین گمان کردهاند که این دو نگارهی پیاده فرمانروایان بومی ارمنی هستند و پیادگان در حال دادن حلقه به سواران (یعنی به اردشیر و شاپور) هستند. هرچند این دیدگاه، که نگارههای دو تن پیاده از فرمانروایان بومی ارمنی هســتند، چندان درست نیست و جای

گفتوگو و نقد دارد، به ویژه دربارهی پیشکش حلقه به دســت آنان به اردشیر بابکان و شاپور که نکتهای بحثبرانگیز است. برخی نیز این ســنگنگاره را یادمان پیروزی اردشیر بابکان بر «آرتاوازد» (ارتهوزد)، فرزند اردوان چهارم، میدانند. از آنجا که در جریان درگیری میان اردشــیر بابکان و اشــکانیان برخی از دودمانهای کهن روزگار شاهنشاهی اشــکانی، از جملــه دو دودمــان ســورن و

اسپاهبد، به یاری اردشــیر بابکان برخاستند، برخــی از پژوهشــگران نقشبرجســتههای پیاده را نگارههای ســران همان خاندانهایی میدانند که اردشیر را در برابر آرتاوازد اشکانی یاری رســاندند. هرچند این دیدگاه نیز جای گفتوگو دارد. این نگاره پیرامون 5 متر پهنا و 5/2 تا 8/2 متر درازا (به جهت پستی و بلندی و شکستگیهای آن) دارد و در بلندای 30 متری از زمین نقش شــده اســت. در زمینهی مایههــای هنری، نقشبرجســتهی خانتختی دربرگیرنده برخی مایههای هنری و فکری روزگار اشکانی است و میتوان در دنبالهی هنر روزگار اشــکانی آن را پیگیری کرد. امــا چارچوب کلی نگارههای فرمانروایان و آرایشهای پوشش و برگستوان اســبان برگرفته از هنر ساســانی اســت. این نقشبرجســته در تاریــخ 15 دی 1310 بــا شمارهی 1۶1 به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است.

یارینامهها: کریستنسن یافتههای تازه از ایران باستان، والتر هینتس -ایران در زمان ساسانیان، آرتور آموزگارتاریــخ ادبیات ایران پیش از اســالم، احمد تفضلی و ژاله