خطر در کمین سنگنگارههای خوزستان

رهایی از سرنوشت شوم «تنگبتا» در اندیکا

در روزهای گذشته چالش دستاندازی به یکی از ارزشــمندترین نقشبرجستههای ایران را در خوزستان، در گفتوگو با تنی چند از مسووالن میراثفرهنگــی پیگیری کردم. دســتاندازی در اســفندماه 1396 خورشیدی روی داده است ولی به تازگی از آن باخبر شــدم و سرکشی دو ساالنهی من از این گســترهی باستانی شوند (:موجب) آن شد تا حقیقتی پنهان آشکار شود. حقیقتی با عنوان دینامیتگذاری برای نابودی یک یادمان ارزشمند صخرهای در خوزستان. در نشســتهایی که با مسووالن دربارهی این رخداد در اندیکا داشــتم اگرچه ابراز شوربختی کردند اما هیچ قولی برای چارهگشایی ندادند و تنها به گفتن دریغ بسنده کردند. آنها چالش را در دو مورد فشــرده (:خالصه) کردند: نبود نیروی کافی برای نگهداری (:حفاظت) و نبود بودجهی الزم. پس از ویران کردن نقشبرجستهی «سرحانی» درباغملک،نقشبرجستهی«هرکولفاله»دشت سوسن و نقشبرجستهی «شیوند» در نزدیکی دهدز، که دینامیتگذاریها بــه نابودی آنها انجامید، اینبار دوســتداران میراث-فرهنگی از کوشش سودجویان برای دینامیتگذاری در یک مجموعهی نقشبرجستهی بسیار ارزشمند و ثبت ملی شده در خوزستان پرده برداشتند. هنگامــی کــه پس از دو ســال بــار دیگر به نقشبرجســته تنگ بتا در گردنهای موسوم به «خدایان» و بلندای کوهستان «دال» رفتم خشم همهی وجودم را فرا گرفت. از سویی هم دشت شیمبار دچار آتشسوزی شده بود و من در این بازدید از دستاندازی به نقش برجستهی تنگ بتا آگاه شدم، اینبار دستیازی با دینامیت. اگرچه دیگــر نقشبرجســتههای اندیکا هم شــرایط خوبی ندارند ولــی در این گزارش به موضوع تنگ بتا میپردازیم. در گفتوگوهایی که با مدیرکل میراثفرهنگی خوزستان، یگان حفاظت کشــور و در پی آن فرماندهی یگان حفاظت میراثفرهنگی خوزســتان، فرماندار اندیکا داشتم، آنها قول دادند که حساسیتهای بایسته را دربارهی همهی سازهها و گسترههای تاریخی داشته باشند. در دســتیازی پیــش آمــده در تنــگ بتا اگرچه حفــاران و قاچاقچیان نتوانســتند به همهی نقشبرجسته آســیب بزنند اما آثار و گواهیهایی از دستاندازی به بخشهایی از این یادمان برجسته وجود داشت. سودجویان میخواســتند تا دیگر نقشبرجستهی الیمایی تنگبتــا را منفجر کنند که خوشــبختانه با باشندگی (:حضور) به هنگام و غافلگیر کردن آنها نقشهی شوم حفاران غیرمجاز بینتیجه مانده بود. تنگ بتا با ۲1 نقشبرجســتهی هشــتونیم متــری و یــک نقــش برجســتهی ۰41 ســانتیمتری همواره در تیرس شــکارچیان و حفاران غیرمجازی اســت که به نادرســتی بــاور دارند پشــت هر ســنگی گنجی پنهان است. شوند دستاندازی به نقشبرجستهها و سنگنگارههای اندیکا آن است که هیچ نیروی یگان حفاظتی در آن شهرستان پهناور جایگیر (:مستقر) نیست و ادارهی میراثفرهنگی این شهرســتان در یک سال گذشته کار و جنبشی نداشته است. پس از پیگیــری دریافتم فرنشــین (:رییس) پیشــین ادارهی میراثفرهنگــی اندیــکا در اســفندماه از منابع محلی آگاه شــده بود که قــرار اســت در تنگبتا دینامیت گذاشــته و نقشبرجستهها را ویران کنند. او در کوتاهترین زمان با نیروهــای یگان و دیگر منابع در آنجا کمین و چهار تن را دستگیر میکنند و اندازهی در خور نگرشی دینامیت که وزن آن 8 کیلوگرم بود کشف و ضبط میکنند. وضعیتهمهیسنگنگارههاونقشبرجستههای ایالمی، اشــکانی، الیمایی ...و در خوزســتان دستخوش خطر جدی و از میان رفتن همیشگی اســت. هنگامیکه نقشبرجســتههایی مانند اشکفت ســلمان و کولفرح که در میان بافت شهری هستند دستخوش آسیبهای گوناگون، ویرانی و دستیازیهای انسانی و طبیعی هستند، بیگمان نقشبرجسته و سنگنگارهایی مانند تنگبتا، ســوز تینا، بردماهی، جنگه، یارعلیوند، خنگاژدر، کمالوند، شهسوار، تاراز، سروک، چوزه و چندین آفرینهی (:اثر) دیگر که در بخشهای دوردست هستند وضعیت چندان خوبی ندارند و به نگر (:نظر) میرسد که هیچ اراده و برنامهی ســامانمندی برای نگاهداری صددرصدی و تضمین شده از این آفرینهها وجود ندارد. به شــوند ویژگیهای بیمانند سنگنگارهها، نقشبرجســتهها و سنگنوشــتههای باستانی در خوزســتان که نمونههای اندکی از آنها در ایران وجود دارد، تشــکیل یک پایگاه پژوهشی و باستانشناســی اختصاصی برای پژوهش و نگاهداری از آنها و همچنین ایجاد مسیر بازدید برای دوستداران که میتواند به توانمند کردن هازمان (:جامعه) بومی بینجامد بایسته است. به راستی سرنوشت افرادی که فارغ از کوشش برای ویران کردن میراثفرهنگی ثبت ملی شده از سالح سرد و گرم و مواد منفجره برخوردارند به کجا رسید و دستگاه قضایی چه برخوردی با آنها کرد تا ســزای صورت گرفته پندی برای دیگر سودجویان شود. نقشبرجســتههای صخرهای گذشته از نقش ارزشمندشان در قالب هنر مغفول ماندهاند. اگر تالش «ســر اوتیس هنری الیارد» در ســال 1481میــالدی که آن را پیدا کرد و ۰9 ســال بعد «مونی پنی» کنســول انگلیس در اهواز از این نقش برجســتهها عکس منتشر نمیکرد و «بیــوار»، «هانســمن»، «شــکد»، «لویی واندنبرگ» از بلژیک و «کالوس شــیپمن» از آلمان پژوهشهای نخستین و نسبتا گستردهشان را چاپ نمیکردند روشن نبود تا به امروز آثاری از آن نقشبرجستهها برجای میماند. با این حال شهرســتان اندیکا گسترش نیافته اســت و از زیرساختهای مناســبی برخوردار نیســت و سامانهی اداری و امکانات لجستیکی بایسته ندارد. با اینکه شاخص توسعهیافتگی در خوزستان 67 اســت اما برجستهترین توسعهی اندیــکا 33 اســت و ایــن یعنی اندیــکا دچار کمبودهای چشمگیری است. اندیکا در یک دههی گذشته شهرستان شده و از محدودهی گستردهتری برخوردار است که به شوند داشتن جلوههای تاریخی، طبیعی از ارزش بسیاری برخوردار اســت. اندیکا چون شهری صنعتی نیســت و توسعهی ناپایدار کمتری در آن رخ داده و بیشتر بخشهایش دستنخورده (:بکر) مانده اســت با برنامهریزی سامانمند، در زمینههای میراثفرهنگی، صنایعدســتی و گردشــگری گفتههای فراوانی دارد و میتوان شاهد ســرمایهگذاریهای کارشناسی شدهی بســیار در آن بود. این شهرســتان توانمندی جذب گردشگر از همه جای کشور در هر چهار فصل را دارد. ایوب سلطانی که فرنشین ادارهی میراثفرهنگی، صنایعدستی و گردشــگری و پایگاه پژوهشی آیاپیر در ایذه شده بود، پس از چندی از فرنشینی ادرهی میراثفرهنگی اندیکا اســتعفا داد. مدتی این اداره بدون مسوول بود تا اینکه شخصی که در آزمون استخدامی ادارهی کل استخدام شده بود مسوول اداره میراثفرهنگی اندیکا شد ولی نماندن وی در اندیکا شــوند آن شــد تا ادارهی اندیکا رو به تعطیلی برود. حتا در تماســی که با آقای محمودی که حکم سرپرستی ادارهی اندیکا را دارد، او گفت خانهی من در شوشــتر و محل کارم در اهواز است و به خاطر بیماری پدرم که باید هفتهای سه بار او را به دکتر ببرم نتوانستم به اندیکا بروم. به همین شوند از اردیبهشتماه تا کنون به اندیکا نرفتم. در اندیکا هم خودم تنها هســتم و نه تنها نیرویی ندارم بلکه از خودور، اتوماسیون اداری، اینترنت هم برخوردار نیستم. فردی که حکم سرپرستی ادارهی میراثفرهنگی اندیکا را دارد و بایــد در اندیکا زندگی کند چرا در ادارهی کل میراثفرهنگی خوزستان که در اهواز است و ۰۰۲ کیلومتر با اندیکا فاصله دارد شاغل میشــود و نمیتواند به وظیفهی اصلی خود رسیدگی کند. با این همه پیگیریهای بسیار برای جلوگیری از ویران کردن و دستاندازی به محوطهها و سازههای باستانی و همچنین دغدغههایی که فرماندار تازهی اندیکا دارد، شــوند آن شد تا فرنشین تازهی ادارهی میراثفرهنگی اندیکا تغییر و فرد دیگری در روزهای گذشــته این پست را بگیرد. اکنون از فرماندار اندیکا که خود از دوستداران میراثفرهنگی و دانشآموختهی تاریخ است و به تازگی به این پســت گمارده شده درخواست میشود به وضعیت نابســامان میراثفرهنگی گردشگری و صنایعدســتی اندیکا نگاه کند و فرنشــین تازه روی کار آمده را راهنمایی کند تا بیش از افراد دیگر به خویشــکاریهایی که بر دوش دارد رسیدگی کند. اندیــکا بــا ۵36 روســتا به انــدازهی برخی اســتانهای کشــور روســتا دارد و این نشان از گســتردگی و پراکندگی این شهرســتان با برخورداری از سه بخش شهری است.