ابن هیثم ، پیشگام در نورشناسی

فیزیکدانی که پایهگذار عکاسی بود

بیگمان پــس از ابوریحان بیرونــی او دومین پیشگام «دانش تجربی» (سالها پیش از عصر نوزایی در اروپا) در جهان دانش است و بیگمان از پدران خاوری (:شــرقی) دانش آزمایش پیش از روشــنگری (رنســانس) در اروپا و بنیانگذار چارچوبهای نظری در دانش نورشناســی، در دانش نوین به شمار میرود. در پژوهشهــا و گفتارهای التیــن، نام او به گونههای «آونتان»1 یا «آوناتهان»2 و بیشتر به گونهی «اَلهازن»،3 که دگرگونهی «الحســن» است، دیده میشود.

او را میشناسید؟! «ابن هیثم» را میگویم!

نامش ابوعلی حسن پور حسین پور هیثم، نامدار به «حســن بصری ریاضی» و یا «ابن هیثم» است که از سرگذشــتش آگاهیهای کمی در دست اســت. بازسازی سرگذشت او به کوشش «ابن القفطــی»4 (درگذشــته: 646 1248/ق م.) کــه در آغاز گفتار خــود او را «المهندس» خوانــده و «ابن ابی اصیبعه» (درگذشــته 668 ).م1270/ق در «طبقات االطباء» که برترین و ارزشنمدترین سرگذشت و کارنامه را با گواهی به دستنوشتههای ابن هیثم به دست داده است، انجام میگیرد. در این میان شهرزوری و بیهقی نیز گزارشهای ناهمگونی را به دست دادهاند. به گفتهی قفطی و ابــن ابی اصیبعه، او زادهی 354 مهی (:هجری) در بصره اســت که در آن زمان شهری بازمانده از میراث باستانی حوزهی فرهنگی و دانشی ایران و زیر سایهی فرمانروایی خاندان ایرانی آل بویه به شمار میرفت. برابر با آنچه شیخ علمالدین قیصر بن ابیالقاسم مهندس گزارش داده، در دورهی فرمانروایی آل بویهی عراق، ابن هیثم در بصره پیشینهی دیوانی داشته است، اما به انگیزهی گرایش به دانش و بیزاری از کار دولتی، خود را به دیوانگی زد! تا به این شوند بتواند از کار کنار گیرد و سرانجام نیز به همین انگیزه او را کنار گذاشتند. پس از آن به پشــتیبانی و خواهش «الحاکم»، خلیفهی فاطمی 411 - 386( مهی) راهی مصر شــد تا در آنجا جریان رود نیل را یکســان و هماهنگ (:منظم) سازد، اما چون کار را ناشدنی دیــد، با آنکه از خلیفه بیم داشــت، اما از آن کار چشم پوشید. خلیفه نیز اگرچه سهلانگاری او را به ظاهر بخشوده بود، اما درونش از این ناکامی چنان خشــمگین بود که به جای آنکه ابن هیثم را در فضایی دانشی همچو «دارالحکمهی قاهره» و در کنار دانشمندی مانند «ابن یونس منجم» بگمارد، او را بر سازمان کارهای دیوانی گماشت و با آنکه ابن هیثم از کار دولتی بیزار و شــیفتهی دانش و پژوهش بود، اما به ســبب ترس از خلیفه آن را پذیرفت؛ تا آنکــه راهی را نیز برای رهایی از آن یافت! او بار دیگر خود را به دیوانگی میزند! راهی که پیش از این نیز ابن هیثم را پیروز ساخته بود! چگونگی گریز از دســتور خلیفه و ابراز دیوانگی داســتانی اســت خواندنی که به سبب کمبود مجال، خوانندهی مشــتاق را به پیگیری آن از زبان ابنقفطی رهنمون میشویم.5 در هــر روی، خلیفه امــوال او را مصادره کرد و کســی را در دستگاه دیوانی بر جای او گمارد و در خانهاش زندانی شد. چون الحاکم درگذشت 411( ،).م1020/ه ابن هیثم دیوانهنمایی(!) را رها کرد، آزاد شــد و اموالــش را نیز باز پس گرفت و پس از آن در نزدیکــی االزهر (قاهره)، برای گذران زندگی، به ســبب داشتن خطی خوش رونویســی کتابهای خطی پژوهشی، به ویژه دانــش ریاضی را آغاز کرد و تا پایان زندگیاش (درگذشته : )430 نیز در همین شهر به پژوهش و آموزش پرداخت. ابن ابی اصیبعه گفتــاری را به خط ابن هیثم در دست داشته که در 63 سالگی آن را نگاشته است و برابر با این روایت، ابن هیثم در آن از چگونگی اشتیاق به دانش تجربی و انگیزهی گرایشش به دانش آزمایش میگوید. در این نوشتار از گفتهی او برمیآید که پس از جســتوجو در اندیشهها و راههای گوناگون مردمان در رسیدن به حقیقت، هیچیک را شایستهتر از پژوهشی که «عنصرش امور حسی و صورتش امور عقلی» (علم تجربه) باشــد، نیافته و چنین پیداست که پس از آن به دانشهای تجربی یعنی طبیعیات، الهیات و منطق پرداخته است و آموختن علوم طبیعی و فلسفی را سرگرفت و در این راه همانند بسیاری از فالسفهی همروزگار، خود را پیرو ارستو میدانست: «من از کودکی باز همــواره در اعتقادات مردم مختلف تأمل کردم و هر گروهی را متمســک بدآنچه عقیده داشــتند یافتم، در حالی که خود در همهی آنها شــک داشتم و بر آن بودم که حق یکی است و اختالف در کیفیت راه جستن بدانســت و چون به مرحلهی ادراک امور عقلی رسیدم به طلب معدن حق اکتفا کردم و ... اقسام آراء و اعتقادات و انواع علوم دینی خوض کردم لیکن راهی از آنها به حق نیافتم ... مگر با آرایی که عنصر امور حســی و صورت آن امور عقلی باشد و این را نیافتم مگر آنچه ارسطوطالیس در علوم منطق و طبیعیات و الهیات که ذات فلسفه است مقرر داشت ... 6»

تاریکخانه: دستاورد ابن هیثم

یکی از ارزشمندترین دستاوردهای ابن هیثم در نورشناسی خدمت او به دانش عکاسی است. نباید فراموش کرد که ابن هیثم نخستین کسی بود که کتابی دربارهی نورشناسی (المناظر) نوشت و در نهایت نگرهی (:تئوری) دوربیِن سوراِخ سوزنی را گسترش داد و در مشــاهدات خورشیدگرفتگی خود از ابــزاری به نام اتاقک تاریک بهره برد. در ســدههای 11 تا 16 میالدی آدمی از یک اتاقک تاریک (دوربین نخستین) به عنوان چیزی همانند دوربین بهره میبرد. البته این دســتگاه بیشــتر برای نمایش و نقاشــی به کار میرفت و نقاشان اروپایی با نشاندن سوژه در برابر سوراخ یا نهادن اتاقک در روبهروی چشمانداز و نصب پردهی بوم در بخــش درونی آن، چشــماندازهای روبهرو را نقاشــی میکردند (خود نقاش درون اتاقک جای میگرفت). اما برابر با همهی گفتارهای اروپایی، سازندهی اتاق تاریک در عکاسی، دانشمند ایرانی مسلمان ابن هیثم است که در نوشتارهای التین به «الحســن» یا پدر دانش نوین نورشناســی (:اپتیــک) نامدار اســت. اگرچه بــر پایهی باور اروپاییان نخستین دوربین به دست نیوتن ساخته شد که به رابرت هوک نیز نسبت داده میشود، اما نباید فراموش کرد که عدسی را ابن هیثم بسیار پیش از ایشــان می ساخته و از فروش آن درآمد داشته است! او برای نخستین بار از دوربین سوراخ سوزنی و دوربین تاریکخانهای در آزمایشهایش برای بررسی ویژگی نور بهره برد و آن را به جهان شناساند. این دوربین در زمان جنگهای صلیبی به اروپا راه یافت و به شدت مورد توجه نقاشان بود و همهی نقاشان، بهویژه نقاشان ایتالیایی سدهی شانزدهم، از آن برای طراحی دقیق چشماندازها و دیدن دورنمایی درســت بهره میبردند، به این روش که کاغذی را بر روی ســطح مقابل روزنه جای میدادند و تصویر شکلگرفته را مینگاشتند. بعدها نقاشــان با بهرهگیری از این ابراز توانستند با دیدن و رونوشــتبرداری از تصویر دیدهشدهی درون آن با یاری آینهای، ژرفانمایی (:پرسپکتیو) چشماندازهای گوناگون را درک و آن را شرح دهند که تبدیل به دانش ژرفانمایی یا پرسپکتیو شد. دیدگاههای شــگفتانگیز ابــن هیثم در ریاضی سبب پاسخ به برترین چیستانها و حل معادالت هندسی بسیاری شد که از آن جمله است، مسالهای که در گفتار پنجم «فی المناظر» آن را حل کرده و امروزه به نام «مسئلهی ابن هیثم» نامدار است. معادلهی نامبرده در حقیقت شاهکاری در یاری هندسه به دانش نورشناسی است، چنانکه: «راه حل بسیار پیچیدهی ابن هیثم به یک معادلهی درجهی چهارم منتهی میشود که وی آن را با قطع کردن یک هذلولی متساویالقطرین و یک دایره حل کرده است. لئوناردو داوینچی به حل این مسئله عالقه پیدا کرد اما چون مبانی ریاضی مستحکم نداشت فقط توانست آن را از راه عملی [مکانیکی] حل کند. سرانجام هویگنس،7 که در سال 1696 درگذشت، ظریفترین و سادهترین راه حل را نشان داد.»8 برابر با دیدگاه اســتاد ابوالقاسم قربانی: «ابن هیثم ثابت کرده است که شفق نجومی وقتی آغاز میشــود یا پایان مییابد که ارتفاع منفی خورشید به 19 درجه برسد و بر این مبنا ارتفاع جو زمین را 52000 قدم تخمین زده بود. وی علت انکســار جوی و افزایــش قطر ظاهری خورشــید و ماه را در نزدیکی افق به درســتی توضیح داد. ابن هیثم مانند ابنســینا و بیرونی معتقد بود که جهت ســیر شــعاع نور از طرف شــی به طرف چشم است، نه در جهت عکس آن که اقلیدس و بطلمیوس و کندی انگاشــته بودند. در ریاضیات، ابن هیثم مسألهی ماهانی را به صورتی بدیع حل کرد و رسالههای متعدد دربارهی مطالب ریاضی نوشت.»9 به روایت ابن ابیاصیبعه پژوهشها و نوشتارهای ابن هیثم بیش از صد دفتر در زمینههای گوناگون دانش بوده است. صدها ســال پس از درگذشــت این دانشــمند بیماننــد، جهان دانش به پاس بزرگداشــت او، ســیارک شــمارهی 59239 را به افتخارش ابن هیثم نامگذاری کرد و در ســال 2015 که سال جهانی نور نامگذاری شد، برابر با هزارمین سالگرد کتاب المناظر، یونسکو از خدمات ابن هیثم تجلیل کرد. ســپس یک دهانهی آتشفشانی در کره ماه نیز $OKD]HQ نامگذاری شده است.

یادداشتها : DYHQHWDQ $YHQQDWKDQ DOKD]HQ .4 که او نیز آن را از «یوســف الناشــی اسرائیلی» حکیم (درگذشــته: 624 ق. / 1227 م.) بازگو کرده .5 ابن القفطی، 229 ،1371 تا ؛230 .6 صفا، 294 ،1371 تا ؛295 F +X\JHQV .8 قربانی، ،1365 84؛ .9 همان، همان رویه. یارینامه: 1371 ابن القفطی، تاریخالحکمای قفطی (ترجمهی فارسی از قرن یازدهم هجری)، به کوشش بهین دارائی، - جعفــری نائینی، علی رضــا، زیــر واژهی : ابن هیثم، دائرهالمعارف بزرگ اسالمی، ج5، مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسالمی، ،1372 رویههای 127 تا 138 1371 صفا، ذبیحاهلل، تاریخ علوم عقلی در تمدن اســالمی تا اواسط قرن پنجم، ج1، دانشگاه تهران، 1365 قربانی، ابوالقاســم، زندگینامــهی ریاضیدانان دورهی اسالمی، مرکز نشر دانشگاهی،