خرد و خردگرایی تنها راه رسیدن به مزدا

سخنرانی موبد پدرام سروشپور در نخستین همایش امام رضا (ع) و گفتوگوی ادیان (مشهد - بهمن )1397

ســرزمین خراســان در کنــار ارزشهای دینی برجستهای که دارد یکی از کهنترین خطههای فرهنگی ایران نیز است و در تاریخ خود فرزانگانی را بــه یادگار دارد که از تاثیرگذارترین مردمان بر فرهنگ این کشور بودهاند. سخن را با سرودههای فردوسی میآغازم. فرزانهی توس که در روزگار حساس سدهی سوم و چهارم و با سرودن شاهنامه نگذاشت که گسست فرهنگی در ایران رخ دهد و بسیاری از تجربههای فرهنگی این سرزمین را با زبانی دیگر و سخنی نو بدون پافشاری نابخردانه بر روی هیچ دین یا آیین ویژهای سرود و دوباره در اندیشهی ایرانیان روان ساخت: خرد بهتر از هر چه ایزد بداد ستایش خرد را به از راه داد خرد رهنمای و خرد دلگشای خرد دست گیرد به هر دو سرای خرد چشم جان است چون بنگری تو بیچشم شادان جهان نسپری نخست آفرینش خرد را شناس نگهبان جان است و آن سه پاس سه پاس تو چشم است و گوش و زبان کزین سه رسد نیک و بد بیگمان خرد را و جان را که یارد ستود و گر من ستایم که یارد شنود (فردوسی) شــیخ اشراق نیز دربارهی باور ایرانیان باستان به خردگرایی در حکمهاالشــراق چنین مینویسد: «پس ثابت شــد که نخستین صادر از نوراالنوار یکی بود و آن نور اقرب، نور عظیم که پارهای از زرتشتیان آن را بهمن نامیدهاند.» سرچشــمه باور به خــرد و خردگرایی در فرهنگ ایرانی بــه آموزههای اشــو زرتشــت در گاتاها بازمیگردد. کتاب گاتاهای اشــو زرتشت یکی از کهنترین دستنوشــتههایی است که تاکنون به دست جهانیان رسیده و در آن آفریدگار هستی به یکتایی نام برده شده است. این مایهی سربلندی همهی ایرانیان اســت که فرهنگــی داریم که از کهنتریــن فرهنگهای یکتاپرســتی در جهان است. اشو زرتشت در گاتاها خدای یکتا را مزدااهورا مینامد که از دو واژهی «مزدا» به چم دانای کل و «اهورا» به چم هستیبخش پدید آمده است. اگر به درستی هستیبخش صفت خدا باشد ماهیت خدا دانایی یا همان دانایی کل است و بر پایهی گاتاها خدا با دانایی خود، جهان هستی را آفریده است. «اوســت نخستین اندیشــهگری که با نور خود افالک را درخشان ساخت و با نیروی خرد خویش هنجار هستی را بیافرید» (گاتاها، هات 31 -بند )7 بهمن نخستین امشاسپند و از فروزههای اهورامزدا در گاتاها است که به چم اندیشهی پاک است. در گاتاها آمده که اهورامزدا از دانایی خود در انسان دمید و ارج و ارزش انســان از آن رو اســت که توانایی اندیشیدن دارد: «ای خداوند خرد هنگامی که در روز ازل جسم و جان آفریدی، از منش خویش نیروی اندیشیدن و خرد بخشیدی» (گاتاها، هات -31 بند )11 البته خــرد و خردگرایی ویژگی همهی دینهای خدایی اســت. اگر به زندگــی پیامبران بنگریم همهی آنان با اندیشیدن توانستند به خدا برسند و بیگمان در روزگار خود هم به درستی این یافتهها را به پیروان خود رســاندند. اما پیروان ایشان در ســالهای پس از پیامبر از آموزههای بنیادین و حقیقت دین دور میشدند. در استورههای ایران باستان نیز که فردوســی آن را به نظم درآورده اســت نمونهای را در داســتان رستم و اسفندیار میبینیم. اســفندیار به دستور شاه گشتاسب، به زابلستان رفته و دســتور شاه را برای دستگیری رستم به او میگوید. رستم در پاسخ؛ پایبندی خود را به دین زرتشــتی یادآور میشود. ولی هنگامی که پافشاری اســفندیار را بر دستور شاه میبیند فریاد برمیدارد که این دیگر دین زرتشتی نیست بلکه یک نوآیینی است که گشتاسب بنا نهاده که دستور بر بند کردن انسانها میکند. چه نازی بدین تاج گشتاسبی بدین تازه آیین لهراسبی که گوید برو دست رستم ببند نبندد مرا دست چرخ بلند به باور من نمونهی این در اسالم خیزش (:قیام) امام حسین است که در برابر امویان ایستاد، فریاد آزادگی برآورد و اعتراض کرد به اینکه گروهی به نام دین در برابر ارزشهای مردمان بایستند. اندیشه بخششی است از ســوی خدا که با آن انســان توانایی گزینش را پیدا میکند. تنها در بستر آزادی است که اندیشهی انسان میتواند بالنده شــود و خود را به مزدا برساند و انسان با آزادی گزینش، مسوول است و بر پایهی هنجار هستی پاداش میبیند. «ای خداونــد خرد، کســانی کــه از آن پاداش گرانبها که نویده داده شده بهرهمند خواهند شد که کار را از روی خرد و منش پاک انجام دهند، برای پیشرفت و آبادانی جهان کوشش نمایند.» (گاتاها، هات -31 بند )11 یکی دیگر از ارزشهای انســانی داد (:عدالت) و برابری همهی انســانها است که بهتر است از برابری زن و مرد بیاغازیم. اگر چه بر پایهی اسناد در هیربدســتانهای زمان هخامنشیان دختران نیز در کنار پســران به آموزش و انجام کارهای دینی میپرداختند. ولی در ســالهای گذشته و حتا در روزگار ساسانیان باشندگی (:حضور) زنان در جایگاه روحانی کمرنگ شــده است و همین نخستین گام در تبعیض جنسی به نام دین بود. خوشبختانه چند ســال پیش انجمن موبدان با آموزش و دادن پروانهی موبدی به هشت بانوی زرتشتی گام بزرگی را در این باره برداشت. یکی دیگر از این ارزشها شــادی است که در فرهنگ ایرانی جایگاه بسیار واالیی دارد و ایرانیان گنجینههای باارزشی به نام جشنها و آیینهای ملی و تیــرهای (:قومی) دارند که شــادی را در مردم زنده نگه میدارد. افسوس که در سالهای نهچنداندور بســیاری از این جشنها نیز تحت تاثیر بیش از اندازهی ارزش گذاشتن به آیینهای دینی از میان رفتهاند. برجستهترین ارزش انســان نوگرایی و کشش انسان به پیشرفت و حرکت رو به پیش است. اشو زرتشت در گاتاها میفرماید: «بشود که از کسانی شویم که جهان را تازه میگردانند». شوربختانه امروزه دیده میشــود که به نام دین مردمان را به کهنهگرایی میکشانند. داعش تنها یک پدیده نبــود که اندکی گردوخاک کرد و میپنداریم که چون از میان رفته، همه چیز به پایان رسیده است. داعش زخمی بزرگ بر پیکرهی دین و دینداری در خاورمیانه بود که به ســادگی اثر آن از میان نخواهد رفت. آن پدر ایزدی که زن و دخترش را به نام دین به کنیزی بردند چگونه میتواند آن را از یاد و تاریخ سرزمین خود پاک کند؟! دین تنها با ارج نهادن و بها دادن به ارزشهای انســانی میتواند پشــتوانهی اســتواری برای جهانیان و آشتی پایدار باشد. پیشنهاد پاگرفتن (:شــکلگیری) یک «منشور مشــترک ادیان الهی» را دارم. اگر بــزرگان دینهــا در ســایهی گفتوگو و هماندیشی مشترکات دینهای الهی را به عنوان منشور دینهای الهی به جهان بشناسانند دیگر کسی نمیتواند به نام دین جنگ، خشونت، دروغ و زورگویی را در جهان بگستراند. ســخن را با ســرودهای از خیام یکــی دیگر از فرزانگان سرزمین خراسان به پایان میبرم. از منزل کفر تا به دین یک نفس است از عالم شک تا به یقین یک نفس است این یک نفس عزیز را خوش میدار کز حاصل عمر ما همین یک نفس است نترسیم از اینکه جوانانمان دودل (:شک) باشند. گمان و دودلی ابزار اندیشــه اســت. بترسیم از اینکه نتوانیم ایشان را به آگاهی برسانیم که از دودلی در آمده و به باور (:یقین) برسند.