ُجَوک کاری، هنری تشنهی بازآفرینی

کهن دستسازههایی برخاسته از دیار شیراز

«ُجَوک کاری» هنری است که تا پیش از این نامش را نشــنیده بودم، هنری برخاسته از دیار شیراز، مهد تمدن و فرهنگ ایران. تکهتکههای چــوب در رنگهای گوناگون کنــار هم قرار میگیرند، پیاپی و دقیق. تیزنگری و ریزهکاری و آراستن از ویژگیهای این هنر است، هنری پردردسر و زیبا. این هنر در نگاه نخست مانند خاتمکاری است اما خاتمکاری نیست! تفــاوت اصلی جوک کاری بــا خاتم کاری در این اســت که جوک کاری عمــق کار را هم دربرمیگیرد اما خاتــم کاری تنها روی کار را میپوشــاند. در جوک کاری تنها از گونههای چوب به کار میرود؛ اما در خاتم کاری افزونبر چوب از فلز و اســتخوان هم بهره میبرند. در خاتم کاری تکههای فلز و اســتخوان و چوب را بــه گونهی رویهای (:ورقــهای) نازک روی زیرساز که جنسی از چوب دارد قرار میدهند اما در جوک کاری نیازی به زیرســاز نیست، بلکه هنرمندان تکههای چــوب را با بلندا و ژرفای نزدیک به 10 ســانتیمتر برش میدهند و با این برشها ابزار مورد نظر خود را میســازند. بســیاری از کاردانان جوک کاری را مادر خاتم کاری میدانند. چــم واژهی جــوک کاری از جوکوبکردن و تکهتکه ساختن از چوب به اندازهی جو است. چوبهایی که بیشــتر از درختان گردو، نارنج، عناب و چنار به دســت میآینــد و رنگهای گوناگون به کار میبخشند. تکههای چوب به گونههای هندســی کنار هم جای میگیرند و پس از آن با موادی چون چســب و روغن جال محکم و زیبا میشود. به سخنی دیگر در هنر جوک چوبهای روشن و تیره (بیشتر سفید و سیاه) به کار برده میشود؛ ســرانجام کار به رنگ جوگندمی در میآید و نام جوک نیز از همین واژهی جوگندمی گرفته شده است. این هنر در گذشــته برای آراستن در و پنجره، میز و صندلی، ابزار موسیقی و ... کاربرد داشت اما این روزها گویی که برای ماندگاری آن باید دســتاوردهایی به سلیقهی مشتریان ساخت تا بتواننــد با هزینهای کمتر تکــهای از این هنر را داشــته باشــند. برای نمونه در زیورآالت و ابزارهای تزیینــی؛ چراکه بــه کار بردن این هنر بر روی در و پنجره بســیار گران اســت و در و پنجرهها بهغیر از موارد خاص بیشــتر فلزی هســتند و در صنعت میز و مبلمان هم هزینهبر اســت. اما شاید داشتن گوشواره، آویز و یا جعبهی کوچک جواهرات و قاب عکســی کوچک، هم هزینهی کمتر و هم مشــتریان بیشتری داشته باشد.

جوک کاری کارآموزان انگشتشماری دارد و رو به فراموشی است. شاید بهغیر از مردم شیراز و کارشناسان صنایع دستی کمتر کسی نام این هنر را شــنیده باشد و بتواند درست آن را بیان کند. معرق کاری و خاتم کاری را بیشتر مردم میشناسند و شاید هرکدام از ما نمونهای از آن را در خانهی خود داشــته باشیم، این هنر هم میتواند همچون دیگر هنرها جایگاه درســت خود را پیدا کند و از فراموشی رهایی یابد. کهنترین نمونهی موجود «جوک کاری» در ایران به 800 سال پیش بازمیگردد. به کوشش سازمان میراث فرهنگی استان فارس این هنر 4 ســال پیش همراه با «فالوده شــیرازی» و «ســینهزنی قطاری» بهعنوان میراث معنوی فارس در فهرســت ملی جای گرفت. اگرچه ثبت چنین آثاری از منسوخ شدن آن جلوگیری میکند اما برای ماندگاری آن باید کوشــید و این کار به همکاری مراکز فرهنگی، رسانهها و پژوهشــگران و هنرمندان نیاز دارد. اســتان فارس به شوند گیراییهای باالی گردشگری میتواند جایگاه خوبی برای نمایش، شناساندن و نمایاندن این هنر باشد. برگــزاری دورههای آموزشــی، فراهم کردن بســتری مناســب برای نمایــش و نمایاندن دســتاورد آن نهتنها گیرا اســت بلکه به شوند ویژهبــودن این هنر میتواند جایگاه تازهای در صنایع دستی پیدا کند.