چرا نام هخامنشیان در شاهنامه نیست؟

گزیدهای از سخنرانی میرجاللالدین کزازی

در روز بزرگداشــت داریوش بزرگ، نشســتی از سوی هفتهنامهی امرداد در خانهی اندیشمندان علوم انسانی برگزار شــد. یکی از سخنرانان آن بزرگداشــت دکتر میرجاللالدین کــزازی بود. آنچه پیش رو دارید برگزیدهای است از سخنان او دربارهی داریوش و هخامنشیان در شاهنامه. مــن میخواهم زمینهای ُپرســمانخیز، ُپر چند و چون را با شــما درمیان بگــذارم؛ زمینهای که پرســمانی بزرگ را پدید آورده است. نمیخواهم این چیستان را بگشــایم یا آن پرسمان را پاسخ بدهم. شدنی نیست. اما میخواهم اندکی پیرامون آن ســخن بگویم. آن گره کور ناگشاده در تاریخ و فرهنگ ایران این است که چرا از هخامنشیان نمودی و نشــانی، مگــر اندک، در شــاهنامه نمییابیم؟ کســانی برآنند که در الیههای ژرفتر شاهنامه، به شــیوهای نهفته و نمادیــن بازتاب آن روزگار را میتوانیم یافت. نمونه را، کیخســرو برپایهی کوروش پدید آمده اســت. پایه دیدگاه آنها این است که همانندیهایی چند میتوان در داستان کوروش با داستان کیخسرو یافت. اما من برآنم که این دیدگاه افسانه رنگ است. این همانندیها را در داستانهای دیگر هم میتوان یافت. ما در آنها با نمادها روبهرو هستیم، نه تاریخ. پاســخ من بدان پرســش (نمیگویم پاسخی است استوار، پاسخی اســت که میشاید در آن بیندیشیم) چنین است: جهان شاهنامه، از دیدی، درپیوند اســت با جهان اوستا. ما جهان اوستایی را در شاهنامه بازمییابیم؛ در چهرهها و رخدادها؛ گاهی نیز در کوهها و رودهــا. از نگاهی فراخ و برپایهی پیامشناختی، شــاهنامه دنبالهی اوستا اســت. نمیدانیم هخامنشــیان در اوستا بازتاب داشتهاند یا نه. از اوستای نخستین تنها بخشی به جای مانده است. آیا در آن بخشهای گمشدهی اوستا هخامنشیان را میتوانستهایم دید و یافت؟ این پرســش را نمیتوان بهروشنی پاسخ داد. در شاهنامه هم تنها نمودی از هخامنشیان مییابیم؛ آن هم همچنان افســانه رنگ است، در داستان اســکندر. آنجا از داریوش سخن رفته است؛ نه از داریوش نخســتین و همان که پارسه را بنیاد نهــاد. حتا نه از داریــوش دوم؛ بلکه از داریوش ســوم. از داریوش دوم که دارا نامیده شده است، میتوانیم گفت که به پاس داریوش ســوم است که در شاهنامه نمودی اندک یافته است. داریوش سوم در شاهنامه داراب نامیده شده است.