گذریبرپژوه شهاینسخهشناسیاوستا

نکوداشت پروفسور آلبرتو کانترا

نزدیک به پایان سدهی هجدهم و در سدهی نوزدهم شــمار بسیاری از دستنویسهای اوســتایی از هندوســتان به کتابخانههای برجســتهی اروپایي چون کتابخانهی ملی پاریــس، کتابخانهی ســلطنتی کپنهاک و ... راه یافتنــد. این رســیدهها، شــماری از دســتنویسهای اوســتایی را دربــر میگرفت که در ایران نوشــته شده بودند، امــا بیدرنگ و هنگام بدهوبســتان میان موبدان هند و ایران، به هند فرســتاده شده بودند. همچنین گزارشهایی از ســفرهای برخی اوستاشناسان چون وسترگارد، برون و جکســون به ایران، گویای آن بود که در آنجا دستنویسهایی از اوستا یافت نخواهد شد؛ چراکه برخی از آنها یا از میان رفتهاند یا برای نگهداشــت امن به هند فرســتاده شدهاند. از اینرو، نبود نسخههای اوستایی در ایران، برای بیش از یک ســده به شکل باور عمومی درآمد و جستوجوی متمرکز برای دستنویسهای اوستایی در درازنای سدهی نوزدهم به کشور هند، محدود شد. افزون بر آن، اثر چاپ شــدهی گلدنر برای ســالیان دراز بهعنوان یــک منبع قطعی و ارزشمند معتبر موجود شناخته شد و بنابراین گرایش به یافتن نســخههای اوستای نو از پایان سدهی نوزدهم کموبیش ناپدید شد. اما سرنوشت نسخههای اوستا به این روزگار خاموشی پایان نپذیرفت و سپندینگی آنها، شگفتی دیگری را درپی داشت. در نیمهی دوم ســدهی بیستم، پژوهشــگرانی چون هینتــر و کانتــرا برای پژوهــش پیرامون دستنویسهای بهکار گرفته شدهی گلدنر و یافتن نسخههای دیگری از اوستا، جداگانه راهی هندوستان شدند. شوری دوباره برای پژوهش بر نسخههای اوستا و باز هم پیرو دیدگاههای پیشین بر هند تمرکز یافته بود، اما این تمرکز به گونهای پیشبینی نشــده دگرگون گشت. در سال 2008 میالدی با چاپ نوشتاری با نام «چند دستنوشته نویافته اوستا» بهدست دکتر کتایون مزداپور - دســتنویسهای اوســتایی که در ایران یافت شــده بودند - شناســانده شــدند. پژوهشهای دکتر مزداپور، نخســتین گامهای نسخهشناسی اوســتا در ایران بود که گســترهی نوینی از پژوهشهــای نسخهشناســی اوســتا را بر اوستاشناســان گشــود و بهراســتی فرنام(:شــهرت) «مادر نسخهشناسي اوستا در ایران» برازندهی ایشان است. تاالر اســتاد باســتانی پاریزی دانشــکده ادبیات و علوم انســانی دانشــگاه تهران، شنبه ســیزدهم مهرماه 8931خورشیدی، میزبان پروفسور آلبرتو کانترا، برجستهترین نسخهشناس اوستا؛ دکتر کتایون مزداپور، استاد بازنشستهی هیات علمی پژوهشگاه علوم انســانی و مطالعات فرهنگی و دیگر اســتادان، پژوهشــگران و دوســتداران نسخهشناسی اوستا بود. این نشســت که بهکوشــش دبیرخانهی دایمی همایشهــا و همکاریهای علمی دانشــکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار شــد، بــا خوشآمدگویی و معرفی دبیر همایش، دکتر علی شــهیدی؛ هموند هیات علمی و مســوول دبیرخانهی دایمــی همایشهــای دانشــکده ادبیات دانشگاه تهران آغاز شد. نخستین ســخنران، دکتر محمود جعفری دهقــی از دیگــر هموندان هیــات علمی دانشــکده ادبیات دانشــگاه تهــران بود که بــه بازگویي پیشــینهی پژوهشهاي علمي پروفســور کانتــرا پرداخت و برپایی نشســت«مروری بــر پژوهشهــای نسخهشناسی اوستا» را به پاس سپاسداري و نکوداشت از ایشان بیان نمود. ســپس دکتر سوســن اصیلی؛ فرنشــین بخش نســخههای خطی و مرکز اســناد کتابخانــه مرکزی دانشــگاه تهــران، از چگونگی راهیابی نسخههای خطی اوستا بــه کتابخانــه مرکزی دانشــگاه تهران، دشــواریها و کمبود بودجهی داده شده برای خرید چنین سرمایههای ملی، سخن گفت. دکتر اصیلی از کوشــشهای پروفسور کانترا در راســتای دریافت بودجه از دانشگاه ساالمانکا برای خرید یکی از نسخههای خطی اوستا یاد کرد. سرمایهای ملی برای ما ایرانیان که به کوشــش ناایرانیان خریداری گشــت و بلندنظری این دوستان سبب شد تا ما بتوانیم در دانشگاه تهران میزبان این نسخهی خطی اوستا باشــیم. همچنین دکتر اصیلی از برخی ویژگیهای این نســخه و دیگر نســخههای اوســتای کتابخانه مرکزی دانشــگاه تهران و بازسازیهای سنتی آنها، سخن گفت. جایگاه یک نســخهی خطی اوســتا، یافتن و بهدستآوردن آن نسخه برای انجام پژوهشهای آتی و سپس ســپردن آن به گنجینههای ملی، مرحلههایی اســت که نسخهشناســان اوستا، تجربههــای گوناگونــی از آنهــا دارند. دکتر ســالومه غالمی؛ اســتاد زبانشناسی دانشگاه گوتــه فرانکفورت، از تجربههــای خود از این مرحلهها گفت. همچنین از دیدگاههای گذشته و کنونی، پیرامون سرچشمهی نسخههای خطی و تحلیلهای نوین زبانشناسی و گویششناسی اوستا یاد کرد. دکتــر محمدرضا محمــدی؛ مدیرعامل بنیاد دستنوشــتههای کهن از استادان و دوستانی که در پژوهشهای نسخهشناسی، شناساندن، یافتن و پیشکشکردن نســخههای اوستایی دستی داشتند، نام برد. در پژوهشهــای نسخهشناســی اوســتا، گاه نگرشهــای نوینی رخ مینماینــد که در نگاه نخست پذیرش استادان و پژوهشگران فرهنگ و زبانهای باســتانی را درپی ندارد؛ اما پافشاری بجای دانشجویان و دیدگاههای راهگشا و نوین ارایه شــده، بهادادن به چنیــن نگرشهایی را میخواهد. پایاننامهی کارشناســی ارشد بهرام برومند امین، که به خطشناسی و خوشنویسی نسخههای خطی اوســتا پرداخت از این دست پژوهشها اســت. با این آشناسازی توسط دکتر شــهیدی، بهرام برومند؛ دانشــجوی دکترای دانشــگاه آزاد برلین برای گفتن ســخنانش با عنوان«دلنوشتههای نسخههای خطی اوستا» به جایگاه فراخوانده شــد. نام«دلنوشــتههای نســخههای خطی اوســتا»، کــه برومند آن را برگزیده است به نوشتههایی نسبت داده میشود که نگارنده یا کس دیگری جز او در میان سطرها یا کنارههای نسخه به یادگار نهاده است. برومند برای دلنوشــتههای اوستا، گونههای گوناگونی را برشمرد که ســرودههای نگارنده، شناساندن خاندان نگارنده، تاریخهای زاد و مرگ، آشــنایی با برخی صنعتگران گســترهی دستنویسها، سرودههایی از سرایندگان ایرانزمین چون حافظ، تصویرهای طبیعی و هندسی، پند و اندرز و برخی رهنمودهای پزشکی از این دست هستند. ســخنران پایانــی این نشســت، پروفســور آلبرتو کانترا؛ اســتاد نسخهشناســی دانشگاه آزاد برلیــن و فرنشــین پیشــین دپارتمــان زبانشناســی تاریخی دانشگاه ســاالمانکا در اسپانیا و فرنشین آرشــیو دیجیتالی اوستا بود. ایشــان پس از گفتن پیشدرآمــدی دربارهی پژوهشهای نسخهشناســی اوســتا، پرسشی بنیادی و ارزشمند در این گستره را پیش کشید؛ «آیا نخســت متن دســتنویس اوستا جهت برگزاری مراسم نگاشته شده است و یا نخست آیینها برپا میگشــتهاند و بــرای این آیینها چنین دســتنویسهایی شــکل گرفتهاند.» سپس پروفســور کانترا به شناســاندن پایگاه CAB (Corpus Avesticum Berolinense( و چشمانداز 11 سال آیندهی آن پرداخت. دکتر کتایــون مزداپــور؛ یادبودی به نشــان پاسداشــت ایرانیان از کوشــشهای پروفسور آلبرتو کانترا، به ایشان پیشکش نمود. همچنین دکتر عبدالمجید ارفعــی؛ متخصص زبانهای اکدی و ایالمی، دو جلد کتاب نوشتهی خود را به پروفسور کانترا پیشکش نمود. نکوداشــت پروفســور کانتــرا با باشــندگی اســتادان برجســته و پژوهشــگران فرهنگ و زبانهــای ایــران باســتان، دگــر بــار ما ایرانیــان را بــر آن میدارد تــا بیش از پیش در اندیشهی پشــتوانههای درخشان دانش و فرهنگمان باشــیم که چشــم جهانی بدانها دوخته شده است.

* دانشجوی دکتری فرهنگ و زبانهای باستانی