دگرگونیهای آبوهوایی و نقش آن در تاریخ

دگرگونی آبوهوایی نقشــی انکارناشدنی در وقــوع رویدادهای تاریخی دارنــد. تا پیش از 003میالدی، دادهها نشــان از آبوهوایی گرم و بــه گمانــی مرطوب در متصرفات شــرقی امپراتوری روم و به پیروی از آن در بخشهای مهمی از قلمرو ساسانی هستند که به واپسین «دورهی گــرم رمی» بازمیگردد. از ســدهی چهارم میالدی شــاهد دگرگونی آبوهوایی هستیم که تا سدهی نهم میالدی بهدرازا کشید و خود به سه زیردوره بخش میشود: -1 زیردورهی نخســت که از ســال0۵3 تا 0۷4م را در بــر میگیرد. در این بازهی زمانی شاهد قحطیهای پیدرپی در آناتولی هستیم که از 0۵3 تا 0۵4م بهدرازا کشیده شد و پیش از خشکسالیها و قحطیهای قلمرو ساسانی هســتند که در منابع اســالمی بدانها اشاره شده است. ۲- پیرامون ســال0۷4م، شرایط آبوهوایی آغاز به دگرگونی چشــمگیری کــرد. میان ســالهای ۶3۵-۵4۵م، ســردترین دهــه در هــزارهی اول میالدی بــود و یافتههای بهدســتآمده از دورهی یخبنــدان در طــی ســالهای ۶3۵م تا 0۶۶م نشــان دارد که از آن باعنــوان «عصر یخبنــدان کوچک» یاد میشــود. در ۶3۵-83۵م، دمــای جهانی و منطقهای نزدیک به ۲-3 درجهی سانتیگراد کاهش یافت و دســتکم نزدیک به ۵ سال در همیــن اندازه باقی مانــد و تنها در پایان دهــهی 04۵م به حالت گذشــته برگشــت. پژوهشها نشــان میدهند که عصر یخبندان کوچک دورهی پسینباســتان با فعالیتهای آتشفشــانی عمدهای مصادف بوده است که بــه فاصلهای کــم و در 04۵ ۶3۵، و ۷4۵ م رخ دادنــد. فعالیتهای آتشفشــانی موجب بیرونآمــدن حجم بســیار بزرگــی از ذرات ســولفات معلق در هوا میشوند که بهنوبهی خود باعث بازتاب نورخورشید به بیرون از جو و کاســتن از دمای هوا میشوند. نوشتارهای تاریخی نیــز این مدعا را گواهــی میکنند. برای نمونه، گــزارش پروکوپیــوس از نبرد ۶3۵ میالدی با وندالهاست که به تابستانی اشــاره میکند که نور خورشــید بیرمق بود. ابن عبری حتــا از رخداد یخبندانی ســخت در ســال هفتم فرمانروایی یوســتینوس اول -۵18( ۷۲۵م) گــزارش میدهد. همچنین او از نشــانههایی همچون پدیدارگشــتن آتشی در سوی شمال ســخن میگوید که در سال دوم پادشاهی یوستینوس دوم (۵۶۵- 8۷۵م) دیده شد و یک سال پایید که همراه با بارش چیزی شبیه ریزههای خشک خاک و خاکستر از آســمان بود. از آنجا که ریزش خاکستر از نشــانههای فعالیتهای آتشفشــانی است، گزارش ابنعبــری، تقویتکنندهی فرضیهی وقوع آتشفشانی در عرضهای شمالی است. آخرین گزارش ابنعبری از گرفتگی خورشید، شــاید ناشــی از فعالیتهای آتشفشــانی در ســال هفدهم پادشــاهی هراکلیوس -۶10( 14۶م) اســت. این بدان معنی است که گویا فعالیتهای آتشفشــانی تنها ویژهی دههی ۶3۵ تــا ۷4۵م نبــود، بلکه کمــی بیش از نود ســال، از ۶3۵ تا ۷۲۶م، به درازا کشیده شدهاند. نویسندگان دیگری همچون تئوفانس نیز از بروز یخبندانهای ســخت در این دوره گزارش دادهاند. -3 خشکسالی دورهی آغازین قرون وسطی که از حدود 0۷۶م آغاز شد و تا پایان سدهی هشتم میالدی بهدرازا کشید، بیرون از محدودهی زمانی مورد بررسی در این نوشتار است. دگرگونی آبوهوایی موجب بروز پیشامدهای مهــم در شاهنشــاهی ساســانی شــد که برجستهترین آنها عبارتند از: -1 مهاجرت یا جذب نهایی سکاها، که بیش از یک هزاره در دشتهای اوراسیا میزیستند و فروپاشی نیمهی شمالی امپراتوری کوشان بهدســت شــاپور اول، موجب شــد تا نبودن قــدرت در این منطقه با یــورش اقوام هون پر شــود. حضور این اقوام فشــاری بسیاری بر مرزهای خاوری دولت ساســانی وارد کرد و نیمهی خاوری قلمرو ایشــان را برباد داد. شواهد سکهشناسی نشان میدهد که پس از شکست پیروز از هیاطله )م484( و در هنگام پادشــاهی بالش، مرز خاوری ساســانیان به خطی فرضی محدود میشد که گرگان را به کرمان متصل میکرد. ۲- کــوچ اقوامــی کــه در ســرزمینهای کوهســتانی و سردســیر فالت ایران زندگی میکردند بهســوی شهرها و جاهای گرمسیر موجب زیادشدن فشار جمعیتی بر محورهای شمالی و باختری (پیرامون رشتهکوههای البرز و زاگرس) شد. کوچها نهتنها بر منابع خوراکی اندک این مناطق فشار وارد کرد، بلکه موجب خالیشدن مرزهای شمالی و خاوری ایران و ضعیفشدن ساختار دفاعی کشور نیز شد که این رخداد موجب رخنهی راحتتر مهاجمان خاوری و شمالی شده، دولت ساسانی را وادار ساخت تا برای ســاخت دیوارهای دفاعی در گرگان و دربند بسیار هزینه کند. .3 خشکسالی و قحطی شدید در نیمهی دوم سدهی پنجم میالدی و در دورهی فرمانروایی پیروز و کواذ (قباد) اول که پیامدهای مهمی در بر داشت: نخســت دگرگونی اجتماعی و بروز جنبش مزدکی در پایان ســدهی پنجم و آغاز ســدهی ششــم میالدی که منجر به ضعیفشدن روحانیان زرتشتی در برابر دربار شــد؛ دوم اصالحات اداری کواذ ـ خسرو که قدرتگرفتن دهقانــان و تضعیف بزرگان را در پی داشــت. دو رویداد باال موجب شــدند تا گســلهای بزرگی بین شــاه و نظم حاکم پدید آید که نقشــی مهم در سرنگونی نهایی شاهنشاهی ساسانی ایفا کردند. .4 دگرگونــی الگوی آبوهوایی در ســدهی ششــم میــالدی و پیدایش عصــر یخبندان کوچــک، موجب بهینهشــدن چرخهی زاد و ولد موشها و پیدایش و گســترش پاندمیک طاعون خیارکی شــد که در تاریخ از آن بهنام طاعون یوستینیانوس -۵41( 44۵م) یاد شده است. این نخستین شــیوع پاندمیک بیماری طاعون است که در تاریخ نگاشته شده است. طاعون یوســتینیانوس هر ۹ تا ۲1 سال بروز میکرد و تا فروپاشــی امویان به درازا کشید. پیشرفت پرشتاب ســپاه ساسانی در نخستین دهههای سدهی هفتم میالدی میتواند ناشی از پیامدهای این بیماری در آناتولی و ســوریه باشــد. در برابر آن همهگیری این بیماری در آذربایجان، میتواند عامل کوتاهی و فراموشی ساسانیان از پشــتیبانی این استان کلیدی در هنگام یورش غافلگیرانهی هراکلیوس باشد. گمان میرود موجــی قدرتمند از این اپیدمی بههمراه ســربازان ایرانی به قلمرو ساسانیان وارد شد. تئوفانس از دچارشدن خسروپرویز به اسهال در هنگام دستگیری بهدست شورشیان گزارش میدهد و طبری نیز اســهال شــدید شــهروراز را بیــان میکند کــه از مهمترین نشــانههای این بیماری است. دستکم از دو اپیدمی مشــخص بیماری طاعــون در زمان جانشــینان خسروپرویز آگاه هستیم. نخستین آنها طاعون شــیرویه است که نام خود را از کواذ (قباد) دوم گرفته اســت. این طاعون در ۷۲۶- 8۲۶م در تیسفون رخ داد و شیرویه به گمانی بر اثر این بیماری در ۹۲۶م درگذشت. سیوطی نیز از واگیر طاعون یزدگردی، در بین سالهای -۶34 ۲4۶م، گزارش میدهد؛ یعنی زمانیکه مهمترین نبردهای دولت ساسانی با سپاه تازیان در قادسیه (۶3۶م)، جلوال (۷3۶م) و نهاوند (۲4۶م)، رخ داد.

- این مقاله چکیدهی بخشــی از کتــاب «درآمدی بر مبانی مشــروعیت در دولت ساســانی؛ نظریه و روش در دورهبندی تاریخ آخرین شاهنشاهی باستانی ایران» است که نشر نگاه معاصر آن را منتشر خواهد کرد.

* دکتری تاریخ ایران باستان