بازگشتروسيه،کاميابیترکيه،حذفايران

توافقنامهی صلح قرهباغ

پــس از آغــاز د ر گیر ی هــا ی یک ماه و نیمهی گذشــته، با آغاز درگیریهــا در « فضو لــی » و «جبرائیلــی» و تمرکــز حملههــای نیروهــای ائتــالف باکــو و آنــکارا به جنوب جمهوری موســوم به آرتســاخ، در کرانههــای ارس و همجــوار ایران و همزمــان با جایگیری(:اســتقرار) چند هزار نیــروی نظامی ترکیه در نخجوان، با هشــدار نگارنده همراه بود که هدف اصلی این جنگ، نه تصرف قرهباغ بلکه تصــرف گام بــه گام و نزدیکی هرچه بیشتر نیروهای باکو و آنکارا به منطقهی مقری ارمنســتان برای اتصــال زمینی نخجــوان جداافتاده از خــاک اصلی، به جمهوری باکو بوده اســت، واقعیتی که پس از امضای توافقنامهی شــتابزده و شبانهی کنونی به اثبات رسید. در ایــن میــان نقشآفرینــی موثــر و ژئوپلیتیــک ترکیــه و روســیه بــرای تامین بیشــترین منافع ملی و سرزمینی بلندمــدت برای ملت خــود و همزمان، گفتوگوهــای کماثــر دیپلماتهــای ایرانــی، برایندی جز کنــار ماندن بیش از پیش ایــران از معادلههای ژئوپلیتیک منطقهای قفقاز بهبار نیاورده اســت. با وجود تاکید رهبری جمهوری اســالمی بر این نکته که اگــر احدی به مرزهای ایران نزدیک شود محکم برخورد خواهد شد، شــوربختانه نهادهای دیپلماتیک و نظامــی جمهوری اســالمی، بــا عدم قدرتنمایی کافــی، قافیه را به حریفان روس و ترک خود باختند و حتا نیروهای واکنش ســریع ایران که پس از سخنان رهبری به ســرعت به ســمت مرزهای شمالی گســیل شدند. موضوع آن اندازه جدی شد که ماشینهای حمل پلهای متحرک را هم بــه منطقه اعزام کردند، ولی شــوربختانه، خواست همگانی ملت ایران بــرای ایجــاد #منطقه_حائل_ در_قرابــاغ و در ژرفای دســتکم ده کیلومتــری آن ســوی ارس را به اجرا نگذاشتند که اگر از آن پلهای متحرک اســتفاده میشــد، نیروهای ایرانی، به جای روسیه، یا دستکم در کنار آنها، بــه عنــوان صلحبان هــم در منطقهی حائــل مرزی آنســوی ارس و هم در قرهباغ حضور پیدا میکردند. بیگمــان برندهی توافقنامــهی پایان بخشــیدن گذرای جنگ قرهباغ، روسیه و ترکیه هســتند، چرا کــه حتا به رغم اعالم پیروزی آذربایجانیها، خواستهی جمهــوری باکــو یعنی احیــای کامل حاکمیــت بــر قرهبــاغ محقق نشــد و یکپارچگی ســرزمینی(:تمامیت ارضی) این کشــور نادیــده گرفته شــد و البته ارمنیان قرهباغ نیز در شــرایط ناروشنتر از پیش قرار گرفتند. البته نباید فراموش کرد با حضور و نفوذ جریان پانترکیسم بــا داریهگردانــی ترکیــه در جمهوری باکو، تهدید مســتقیم علیــه یکپارچگی ســرزمینی ایران در آذربایجان راستین تاریخی شدت خواهد یافت. همچنین با تحکیم نفوذ اسراییل در جمهوری باکو، پایــگاه منطقــهای این کشــور در کنار مرزهــای جمهوری اســالمی، در قفقاز و پیرامون کاسپین، فعالتر خواهد شد. در اجرای توافقنامهی قرهباغ چند نکته درخور اندیشیدن است: تاکید علــیاف بر حضور نیروهای حافظ صلــح ترکیــه و رد موضوع از ســوی روســیه، عدم مشارکت یا اعالم موافقت جمهوری خودخواندهی آرتساخ در توافق آتشبس، روشن نشــدن ماهیت راهگذر قرهباغ-ارمنستان و نخجوان-جمهوری باکو( ارضی یا تجاری، انســانی ویژهی اتباع یا غیــر اتباع یــا ،)... بیاطالعی آرمن سرکیســیان رییسجمهوری ارمنستان از توافقنامهی آتشبس، شکنندگی وضعیت دولت ارمنســتان و احتمال نقض توافق در صــورت روی کارآمدن دولت تازه، روشــن نکــردن وضعیــت حقوقی و عــدم تاکید بر حفاظــت از یکپارچگی ســرزمینی قرهباغ، ارمنستان، جمهوری باکو و ایران. روســیه کــه در همان دوشــنبه شــب، 9 نوامبر بیدرنگ پــس از امضای توافقنامه، نیروهای نظامی خود را زیر عنوان «حافظان صلــح»، در قرهباغ مســتقر کرد، عمال پس از سی ســال از فروپاشی شــوروی، دگربار جای پای حضور رسمی و بلند مدت خود در قفقاز جنوبی را مســتحکم کرده است و این کشــور در حالی0061 نیــروی نظامی را در قرهباغ مستقر کرده که پشت سر آن، ارتش قدرتمنــدی قــرار دارد که در اســتپاناکرت (خانکنــدی) و دیگر منطقههــای قرهباغ دستکم به مدت پنج سال و البته با قابلیت تمدیــد بلندمدتتــر، باقی خواهنــد ماند! روســیه افزونبر قرهباغ، در راهگذر(کریدور) اتصال قرهباغ کوهســتانی به ارمنســتان و نیز راهگــذر اتصال نخجوان بــه جمهوری باکو هم اســتقرار نظامی خواهد یافت و این یعنی بازگشــت به شــرایط چیرگی کامل بر قفقــاز پس از بســتن توافقنامههای ننگین گلســتان و ترکمانچای که البته بیگمان با خشــنودی کامل ترکیه هم همراه بوده که آرزوی دیرینــهی ارتبــاط زمینی مســتقیم ترکیــه به خاک باکو را بــرای آنها بدون نیاز به گذشتن از ایران، فراهم میآورد. البته روســیه بــا پذیرش طــرح «معاوضه داالن» در توافقنامــهی آتشبس قرهباغ، دچــار اشــتباه راهبــردی بزرگــی بــرای منافــع ملی خود هم شــده اســت، چرا که راهگذر«نخجوان بــه جمهوری باکو»، چیره شدن پانترکیسم به رهبری ترکیه در قفقاز را با کنــار زدن ایران و حتا روســیه دنبال می کند . در توافقنامــهی قرهبــاغ، بــا بیتوجهــی بــه درخواســت جمهوری اســالمی ایران، هیــچ تضمینی بــرای خــروج تکفیریها و تروریســتهای مورد حمایــت ترکیه ارایه نشــده و بیگمــان این گروههــا که نقش مهمی در پیشروی ائتالف ترکیه-جمهوری باکو در نبرد اخیر داشــتهاند، خود را یکی از صاحبان اصلی ســهم «فتوحات» میدانند. انگلیس گجستک هم که در راستای منافع خود در شــرکت نفتی «بریتیش پترولیوم» و منابع سرشــار نفتی کاســپین، در نبرد اخیر قرهبــاغ، از باکو بــه طور علنی پشــتیبانی کرده است، حاکمیت جمهوری باکو را برای تامین بیشــینهی منافع خود تحت فشار قرار خواهد داد و آنچه رخ میدهد جریان اصیل مردمی پایبند به ریشههای تاریخی فرهنگ و تمدن ایرانی جمعیتهای قفقازی شــمال ارس خواهد بود که بیش از پیش ســرکوب شــده و در مســیر نابودی(:اضمحالل) قرار خواهند گرفت. کوتاه سخن اینکه طرح توافقنامهی علیف پاشینیان، ضربهای اساســی بر نقشآفرینی ایــران در مناقشــهی قرهبــاغ اســت و به توانمند کردن(:تقویت) پانترکیســم کمک میکند و روســیه هم با پذیرش طرح ایجاد راهگذر میان جمهوری باکو و نخجوان از راه ارمنســتان و خودداری از پافشاری بر بیرون رانــدن تکفیریها از مناطــق درگیری، در راســتای کمکردن توانمندیهای ژئوپلیتیک ایران در قفقاز گام برداشته است. توافقنامــهی صلح قرهباغ، یعنی بازگشــت روســیه به جنوب قفقاز پس از 30 ســال، آرزوی 100 ســالهی ترکیه بــرای اتصال مســتقیم نخجوان به باکو و کنار گذاشــتن ایران از قفقاز و دور زدن مســیر راه ابریشم به آســیای میانه و آســیای دور از ایران و جایگزینی مســیر ترکیه، نخجوان و باکو به جای آن و البته تهدید مســتقیم یکپارچگی سرزمینهای ارمنستان و ایران.

* استادیار دانشگاه و پژوهشگر فرهنگی و ژئوپلیتیک