مسعودیهی کرمانشاه، قربانی باستانشناسان فرانسوی!
میراث از میان رفته!
«عمــارت متصل به غارهای طاق بســتان» اصطالحی بوده برای ســاختمانی که در بافت تاریخی طاق بســتان (کرمانشاه)، به وسیلهی امامقلی میرزا عمادالدوله حاکم وقت کرمانشاه که از او بیشتر خواهیم گفت، ساخته شده بود. یک بنای دواشکوبی زیبا با آذینهای گچبری و آیینهکاری بیمانند که در کنار ســراب طاق بســتان و نزدیک به سنگنگارههای ساسانی جای داشــته و با وجود زیبایــی هنری، بدون ارزش تاریخی دانســته شــده و با آنکه در ۴۲ شهریور ۰۱۳۱ به شــمارهی ۴۳ در میان آثار ملی ایران جای گرفته بوده، در ســال ۲۴۳۱خ (۳69۱ میالدي) به انگیزهی نمایان ســاختن آثار باستانی و آزادسازی چشمهی آناهیتا ویران میشود! در اینجا بار دیگر، در پروندهای دیگر از تاریخ باستانشناسی ایران، نام آشنای پروفسور رومن گیرشمن میدرخشد! او و هیــأت همراهش بر پایــهی انگارههای نادرست باستانشناســی، عمارت مسعودیهی قاجاري کرمانشــاه را که در کنار طاق بستان جای داشت یکســره ویران کردند! تازهترین بررسیهای کارشناسي بر ما روشن میکند که این تخریب به اشتباه و از روی بیدانشی انجام شده است. این گــروه گمان میکــرد که زیر ســازهی مســعودیه، یافتههای ساساني به دست میآید که چنیــن نشــد؛ همچنین باور داشــت که مســاحت عمارت، دهانههاي اصلي سراب را کور کرده اســت و دهانههاي چشمهی آناهیتا (ایــزد آبها) در زیر این بنا جــای دارد. اما با ویرانی این اثر، هیچیک از گمانههای گیرشمن و همراهانش پذیرفته نشد. برپایهی گفتههای کارشناسان، از آنجا که ستونهاي اصلي بنا که در زیر آب زده شده بوده، همگی از میان رفته، شوربختانه امکان بازسازي آن نیست. پروفســور هایز لوشای آلماني که همروزگار با زمان ویرانســازی ســازهی قاجاری در ایران بــوده و با دســتاندرکاران این کار آشــنایی داشــته اســت، به عنوان تنها مستندنگار این بنا مینویســد: «این بنا در محوطهی تاریخی هماننــد یک موزیــک متن و نوایــی همراه کننده میبود. در مــاه می ۳69۱ نگرانی من دربــارهی بنا آغاز شــد، زیــرا در آن زمان در جلسهی شورای عالی باستانشناسی که رومن گیرشــمن، رائول کوریل و دیوید استروناخ نیر در آن شرکت داشتند، افتخار حضور یافتم و در آنجا آگاهی یافتم که قصد ویران کردن عمارت قاجاری طاق بســتان را دارند، و این طبیعتا به خاطر آشکار نمودن آثار ساسانی بود، افزون بر آن قصد آزادسازی چشمهی آناهیتا را داشتند تا شاید بتوانند محل پرستشگاه ساسانی را آشکار ســاخته همچنین موفق به آزادکردن دهانهی چشمه شوند و با این ایدهها برنامهریزی برای کاوش را آغاز نمایند. در آن زمان نمیتوانستم اعتراضــی علیه تخریب عمارت قاجاری انجام دهم و تنها با شتاب خواستار به تعویق انداختن کار تخریب شــدم تا اینکه هینز که کارشناس محوطههای معماری در انستیتوی ما بود بتواند بنا را برداشــت نماید. با وجود آنکه مســئول فرهنگ و هنــر طی تلگرافی دســتور توقف تخریب بنا را تا زمان رســیدن ما به آنجا داده بود، در کرمانشــاه اهمیتی به این درخواســت نــداده، تخریب را آغاز و ادامه داده بودند. هینز هنگام ورود (5۲ مه ۳69۱) تنها خرابهی طبقه همکف بنــا را مییابد. چند روز بعد تنها کاری که توانســتم انجام دهم نجــات دادن یکی از سرستونهای ساسانی بود که در بین خرابهها و نخالههای ساختمان تخریب شده افتاده بود. با از بین رفتن بنای قاجاری نتیجهی چندانی هم از نظر باستانشناسی عاید نگردید.... بر پایهی دادههای مستندنگارانی که در روزگار برپایی ســاختمان از آن دیــدن کردهاند، این
سازه ۰۲ متر طول، ۲۱ متر پهنا و پیرامون ۱۱ متر بلندا داشــته و در کانون اشکوب همکف دهانهی چشــمه قرار گرفته بوده است. آب از دو ســو به این تاالر گنبدیشکل روان بود که از سوی جنوب با دهانهی طاقی، رو به بیرون داشــت. همهی مساحت سالن مرکزی از یک حوضچهی آب تشــکیل یافته بود. راســتای جریان آب از دو ســوی، یعنــی از تاالرهای چلیپایی کناری به تاالر میانی و از آنجا به سوی ورودی بنا و از زیر آستانهی آن با کانالی که آب را با شتاب به بیرون میریخت، بود. سالنهای کناری که قبهای شکل بودند با گذر از راههای تنگی به پهنای 5۲/۱ متر، در دسترس بودند. در برههای از زمان ســاختمان ایستایی خود را از دست داده و مخاطرهآمیز میشود، ستونها و سرســتونها ناپدید شــده و به جای آنها ستونهای چوبی سادهای جایگزین میشوند. این دگرگونی، پیش از ســال 6۲9۱ میالدی (5۰۳۱خ) روی داده اســت و میتوانــد در پی رخدادهای پیــش از جنگ جهانی نخســت روی داده باشــد. کرمانشاه تا سال 59۲۱خ در دست ترکان بوده (به همراه مشاوران آلمانی)، سپس به دست انگلیسیها و در پایان به دست روسها افتاده اســت. دور نیســت که در این زمان ســاختمان آسیبهایی دیده باشد. اریش فریدریش اشمیت در سال 6۱۳۱خ عکسهایی هوایی از ســاختمان برداشــت کــه در آنها ســتونهای چوبی رواق پیدا هســتند. در این تصویرها به روشنی پیداست که بام ساختمان تخت بوده و تنها دارای یک خرپشته است. در مرمتها و بازســازیهای پسین سقف بنا شیروانی میشود. پیرامون سال ۰۴۳۱خ این سازهی قاجاری به یک استراحتگاه بیرون شهر دگرگون شده بود و هیچ باقیماندهای از سرســتونهایی که به شــیوهی ساسانی ساخته شده و در سازه بهکار رفته بودند، نبود. بیگمان ساخت و بهکارگیری چنین ستونهایی بیانگر گرایش هنر قاجاری به شکوهمندی ایران باستان است که برای نمونه خود انگیزهای برای به نمایش گذاشــتن نقش فتحعلی شاه قاجار در پایین نگارهی بهرام گور در ری است؛ اگرچه شوربختانه نقش بهرام که در سفرنامههای جهانگردان گزارش شده، امروز از میان رفته است.
سازنده و پیشینهی سازه
هرتســفلد در بخشــی از کتابــش، با نگرش بــهگفتاریاز درآنجاکهنگاهیبه چگونگی شرایط تاریخی و رویدادهای سدهی نوزدهم میالدی میاندازد، مینویســد: «یک عمــارت کالهفرنگی کــه بانــی آن مرحوم وکیلالدوله است». کرزن بازگــو میکند که فتحعلیشــاه فرزند بزرگترش محمدعلی میــرزا را به فرمانروایی کرمانشــاه میگمارد، فرزندی که جانشین پدر پس از محمدعلی میرزا فرزندش امامقلی میرزا که عمادالدوله خوانده میشد، فرمانروای کرمانشاه میشود (۰۳۲۱ تا ۱5۲۱خ). او همان کســی اســت که ســازماندهنده و ســازندهی بنا به شــمار میرود، اگرچه بعدها دارندهی بنا میشود. امامقلــی میرزا عمادالدوله، یــا عمادالدوله دولتشــاه، از مردان نامدار ایــران در دورهی قاجار و پســر ششم محمدعلی میرزا دولتشاه (سرسلســلهی خانــدان دولتشــاهی) بود. عمادالدولــه همچون پدرش دولتشــاه برای سالیان پیاپی فرمانروایی بخشهای باختری ایران را بر دوش داشت و با پاژنام والی غرب و سرحددار عراقین خوانده میشد. او همچنین دورهای وزیر عدلیه (دادگستری) ایران بود. دســتیابی به تاریخی روشــن برای ساخت ســازهی عمادالدوله نیازمند بررســی بیشتر اســت. برپایهی تصویرهایی که هرتســفلد، فالندن،کیســت و ســپس هینز به دســت میدهند ســازهی قاجاری در 9۱۲۱خ هنوز
ســاخته نشده بود. در زمانی که بیگمان پس از سال 9۱۲۱خ است به دستور امامقلی میرزا عماالدوله، بنا ســاخته میشــود. او در سال ۰۳۲۱خ به فرمانروایی کرمانشــاه میرسد و در ۳۳۲۱خ، در گزارش روشنی که از طاق بســتان دارد از این سازه یادی نمیکند. اگر در زمان بازدید او ایــن بنا بود، بیگمان از چشــمان منتقدش دور نمیماند؛ درســت همانگونه که به نقش برجستهی محمدعلی میرزا (که در ایوان بزرگ طاق بســتان کنده شده) مهر میورزد! «...ایــن [نقــش برجســته] اصــال جالب در حالی که ســاختمان قاجاری مسعودیه (اگر در آن زمان بوده) کامال و بدون فاصله به نقش اردشیر چسبیده بود. تاریخ دیگری که میتوانیم به دســت آوریم از گزارش ســفر «شــوالیه لیک المــا آنیژه اســت. او در 55۲۱خ از طاق بستان دیدن کرده و نخســتین کسی است دربارهی بنا ســخن گفته اســت: «من تنها چند واژه دربارهی ســاختمان کوچکی که شاهزادهی فرمانروا در کنار صخره و روی چشمهی طاق بستان بنا نهانده سخن میگویم. این آبهای پرخــروش که در دهلیزهــای آن در جریان است، در واقع طبقهی همکف آن را تشکیل میدهد. این بنا بیشــتر بــه یک کالهفرنگی بانمک شــبیه است تا به یک اقامتگاه کامل. در برابر ســاختمان و غارها چیزی که شکل گرفته یک حوضچهی ســاده نیســتند، بلکه استخری بسیار زیباســت که دیوارههای آن
با آجر پوشــانیده شده و آبهای درخشنده به آن زندگی بخشیدهاند. این استخر بیمانند را باغی دربرگرفتــه که همواره و به فراوانی از این آب بهره برپایهی نوشــتههایی که در دست است تاریخ ساخت بنا را میتوان میان سالهای ۳۳۲۱ تا 6۴۲۱خورشــیدی دانست. همچنین بر پایهی آگاهیهای پراکندهی جهانگردان میتوان به این نتیجه رسید که جایگزین شدن ستونهای اصلی و طاقهای اشکوب نخست با ستونهای چوبی ساده پس از جنگ نخست جهانی انجام شده است و پس از آن بر روی بنا بازسازیهایی انجــام گرفته اســت. در فرجــام، چنانکه در آغاز گفتیم، با بیدانشــی گروه باستانشناسی فرانسوی، در ســال ۲۴۳۱ خورشیدی از میان میرود و تنها نام و نگارههایی از آن در فهرست میراث ملی میماند!
یادداشتها : ۱- برای آگاهــی از نقد کارنامهی رومن گیرشــمن بنگریــد چنــد مقالــه از نگارندهی همیــن گفتار: - خدمت یــا خیانت در یک کارنامه : کاوشهای رومن گیرشمن به روایت زنده یاد عزت اهلل نگهبان، امرداد، ش69۳، شهریورماه 79۳۱، - اسناد سخن میگویند: برخورد با کاوشهای گیرشــمن در چغازنبیل، امرداد، ش89۳، آبــان 79۳۱، - باستانشناســی در ترازو: پدرخواندهی باستانشناســی ایران!، امرداد، ش98۳، خرداد 79۳۱ ۲- عمارت قاجاری طاق بستان، هایز لوشای، ترجمهی سیامک خدیوی، فصلنامهی علمی-هنری اثر، شماره ۳۳ و ۴۳، بهار و تابستان ۱8۳۱
۴- اگرچه محمدعلی میرزا فرزند بزرگتر شــاه بود، اما برادر کوچکترش عباس میرزا به جانشینی برگزیده شد. انگیزهی آن اصیل زاده نبودن محمدعلی از سوی مادر بوده است. -5 وکیل الدوله نمایندهی سیاسي انگلیس در غرب کشور (کرمانشاه) بود که ۲۱ سال در این جایگاه ماند و پس از او پسرش جانشینش شد.
یارینامه: دانشنامهی تاریخ معماری و شهرسازی ایرانشهر، وزارت راه و شهرسازی عمارت قاجاری طاق بســتان، هایز لوشــای، ترجمهی سیامک خدیوی، فصلنامهی علمی-هنری اثر، شماره ۳۳ و ۴۳، بهار و تابستان ۱8۳۱