تاریخ عالم آرای امینی

تاریخ عالــمآرای امینی، نوشــتهی فضلاهلل روزبهان خنجی، به تصحیح محمداکبر عشیق، مرکز نشر میراث مکتوب، ۲۸۳۱ در شمارههای پیشــین به روند تاریخنویسی در روزگار فرمانروایی مغوالن و تیموریان پرداختیم و بدین نکته اشــاره کردیم که تاریخنویسی در روزگار فرمانروایان این دودمانها به شکوفایی رسید. پس از مرگ تیمور و فروپاشی گامبهگام حکومت تیموریان در کرانههای باختری ایران، نیروهای تازهای در این سرزمینها سر برآوردند و سرانجام دودمانهای قراقویونلو و آققویونلو را بنیاد نهادند. نیــاکان این دودمانها بیگمان ترکتبار بودند، اما زبان پارسی همچون روزگاران پیشــین، زبان دیوانی این حکومتها بود و آثار تاریخی نیز همگی بدین زبان نوشته میشدند. یکی از تاریخنگاران بلندپایهی دربار آققویونلوها، فضلاهللبنروزبهان خنجی است که با نگارش «تاریخ عالمآرای امینی» آوازهای شایسته برای خود در تاریخ ایران به دست آورده است. فضــلاهلل خنجــی از مردمان خنج پــارس بود، اما پدرانــش در اصفهان میزیســتند. فضلاهلل در روزگار جوانی به خواندن نوشــتههای دینی و تاریخی گرایش بسیاری نشــان داد و در آینده با سفر به سرزمینهای مصر و شام، از بزرگان آنها «کسب اجازت» کرد. وی نگارش تاریخ عالمآرای امینی را هنگامی آغاز کرد که سلطان یعقوب به فرمانروایی ترکمانان رسیده بود، از این رو نوشتار یادشده تاریخ پردامنهای دربارهی کوششهای این سلطان است. پس تاریخ عالمآرای امینی از بهترین نمونههای تاریخنگاری سدهی نهم مهی به شمار میآید که برای پژوهش دربارهی تاریخ ترکمانان و صفویان بســیار مفید است. بایستی بدین نکته نیز پرداخت که دیدگاه نویسنده نسبت به دودمان صفویه چندان خوشایند نیست و از شاه اسماعیل و پدرانــش به نیکی یاد نمیکنــد. از آنجایی که نویسنده هم به کیش تسنن بسیار وفادار بود و هم پیوندهایی خاندانی با ترکمانان آققویونلو داشت، از کوشــشهای روزافزون صفویان برای به دست آوردن قدرت چندان خشنود نبود. ارزشمندی دیگر تاریخ عالم آرای امینی در دیدگاههای سیاسی و دینی فضلاهلل خنجی نهفته است. خنجی نویسندهای ساده نیست که تنها بــه گزارش رویدادهــای تاریخی بسنده کند، بلکه به کنکاش در کار سیاست میپــردازد. خنجی پرورشیافتهی زمانهای است که در آن خالفت عباسیان از میان رفته بود و برای همگی اندیشمندان روزگار این پرسش مطرح بود که چه کسی شایستهی «حکمرانی» است. وی با پرداختن به تاریخ گذشتهی جهان اسالم، فرمانروایی دودمان آققویونلو را دنبالهرو خالفت عباسی دانسته و آنان را شایستهی فرمانروایی میداند. فضلاهلل خنجی پــس از برآمدن صفویان، بــه بخارا گریخــت و در آن دیار نوشــتار «مهماننامــهی بخــارا» را به محمدخان شیبانی پیشکش کرد. این نوشتار نیز به زبان پارسی بوده و از نخستین نوشتارهایی است که در آن به تاریخ و زندگانی مردمان قزاق و سایر ترکان فرارود پرداخته شده است. تاریخ عالم آرای امینی از سوی «مرکز نشر میراث مکتــوب» و با کوشــشهای محمد اکبر عشیق چاپ شده و در دسترس دوستداران تاریخ ایران قرار گرفته است.