گلگشتی خاطرهانگیـز در آران و بیدگل

افسونگر و افسانهساز

زیباییهای سرزمین ما تنها دشتهای سبز، کوهپایههای مهآلود و رودخانههای خروشان نیستند، کویر ایران نیز در دلربایی همتای چندانی ندارد. یکپاره از آن کویر افسونگر در مرنجاب، در شمال آران و بیدگل جای دارد. در آنجا خیال آدمی تا پیدا و ناپیداها راه میجوید. مرنجاب یکی از پرشمار جاذبههای گردشگری آران و بیدگل است. آران و بیدگل را باید در بهار دید. هوایش در این فصل هوشرباست. اما گزند گرمای تابستانهای تفتیده و زمستانهای سردش را نباید نادیده گرفت. آران و بیدگل در 5 کیلومتری شهر کاشان در شمالیترین بخش استان اصفهان جای گرفته است. دریاچهی نمک در شمال آن دامن گسترده است و نطنز و اردستان نیز مرزهای جنوبی و خاوریاش را شکل میدهند. آن گستره آکنده از نشانههای تاریخی و جاذبههای گردشگری است و شهرهای آران و بیدگل، نوشآباد، سفیدشهر و ابوزیدآباد در آنجا دامنی از مهر گستراندهاند. میان آران و بیدگل تنها 200 متر دوری هست، از اینرو آن دو را نمیتوان جدا از هم گمان برد. میگویند که آران به جایی گفته میشود که سپند و گرمسیر است. واژهشناسانی هم هستند که آران را به معنای کاشانه میگیرند یا آن را سرزمین آفتاب معنا میکنند. آران در کنار بیدگل، بهراستی کاشانهای سپند و روشن از فرهنگ و تاریخ ایران است. آران و بیدگلیها به گویشی سخن میگویند که ریشه در زبان پهلوی دارد، اما با آنکه آن دو همسایههای دیواربهدیوار هستند میان شیوهی سخنگفتن مردمانشان اندکی دگرگونی هست. حتا میتوان از پارهای جداییها میان آیینهای آرانیها و بیدگلیها یاد کرد. هرچند در گذر پرفرازونشیب تاریخ، پابهپا و دوشبهدوش هم آمدهاند و بیگانگیای میان خود نمیشناسند. از بهرهوریهای گسترهی آران و بیدگل، معدنهای پربار آن است که راهی زیرزمینی تا ژرفای زمین گشودهاند. با گذر از جادهای 35 کیلومتری از آران و بیدگل میتوان به دریاچهی نمک و جزیرهی سرگردانی که درون آن آرمیده است، رسید. هنگامی که جزیره در افق پسینگاه ناپیدا میشود، اگر از دور به آن بنگریم پهنهای که بیهمانند به یک کشتی سرگردان نیست، در موجوار سرابگونهی کویر بهچشم میآید. شگفت آنکه این چشمانداز بیمانند چیزی جز خطای دید و شکست نور نیست. آوازهی فرشهایی که هنرورزان این گستره با دستهای نقشآفرین خود میبافند تا آنسوی مرزهای ایران رفته است. چنین هنری ریشه در تاریخ آن پهنه دارد. در روزگار صفویه زمانی که «شاردن»، جهانگرد فرانسوی، گذرش به آران و بیدگل افتاده بود در سفرنامهاش از یک هزار هنرمندی یاد میکند که در کارگاههای ابریشمبافی آران و بیدگل سرگرم کار بودند. همین اشارهی کوتاه نشان میدهد که تاریخ آران و بیدگل با هنر آمیختگی دارد و فرشبافانش میراثدار گذشتهی باشکوهش هستند. تا آنجا که تاریخ به یاد دارد، آران و بیدگل جایی برای باشندگی مردمانی کهن بوده است. بهویژه یکی از نخستین جاهایی که آریاییان تمدن خود را گستراندند، پهنهای بوده است که اکنون آران و بیدگل مینامیم. نشانهی آشکار آن شهر زیرزمینی نوشآباد است. دیرینگی این شهر پنهانی به دوران ساسانیان میرسد و آنگونه که باستانشناسان میگویند پناهگاهی برای مردم در برابر یورش دشمنان بوده است. اما کهنترین اشارهی نوشتاری دربارهی آران و بیدگل به سدهی سوم مهی (:قمری) بازمیگردد. همچنین در روزگاری نزدیکتر به ما، بیش از دو سده پیش، پیرامون آران و بیدگل برجوباروهایی جداگانه کشیده شده بود. در میان آن باروها که اکنون نشانی از آن نیست، سازههای کهن و تاریخی به فراوانی هست؛ همانند دژ (:قلعه) کرشاهی که پس از ارگ ویرانشدهی بم دومین بنای خشتی ایران کهن است. این سازهی خشت و گلی ساسانی در 35 کیلومتری شهر ابوزیدآباد جای دارد. از کاروانسرای تاریخی مرنجاب نیز یاد کنیم که در زمان شاهعباس صفوی بر سر راه جادهی تاریخی ابریشم ساخته شده بود. مسجدهای تاریخی آران و بیدگل نیز از هنر مهرازی مردمان این دیار یادبودهای گرانبهایی دارند؛ همانند مسجد جامع قاضی در شهر آران و بیدگل و نیز مسجد جامع نقشینه در درون شهر که ساخت آن در زمان تیموریان و صفویان بوده است و نشانههایی از مهرازی قاجاریه نیز در آن پیداست. یک سازهی تاریخی دیگر گرمابهی صفوی رئیسه است. این سازه از خشت و گچ ساخته شده است و کاشی و سنگ را نیز در برآوردن آن بهکار بردهاند. نمیتوان سخن دربارهی آران و بیدگل را به پایان برد مگر آنکه از گسترهی شکار ممنوع یخاب در 4 کیلومتری باختر این دو شهر پیوسته یاد کنیم. آبوهوای کوهستانی، تپه ماهورهای دیدنی، شنهای روان و خیالانگیز و حیاتوحشی پرشمار، از دیدنیهای این پهنه است. برای شناخت آیینها و پوشش مردمان آران و بیدگل نیز میتوان به موزهی مردمشناسی شهر رفت تا دگرگونیهای ناگزیر تاریخی و اجتماعی این شهر دیرینه را دریافت. در کنار این همه آرانیها و بیدگلیها به داشتن ناموران و سخنوران بسیاری نیز سرافراز هستند. آنجا پایگاهی از فرهنگمداری ایرانیان است.