سیاست به شرط اخالق
بهانگیزه03 دیسالمرگمهندسمهدیبازرگان
از آنجایــی کــه در ادبیــات سیاســی کنونــی اصولگرایــی بــه جنــاح ویــژهای از سیاســت ورزان نســبت داده شــده اســت، واژه اصولمــداری را درباره بــازرگان به کار میبرم، بدین معنا کــه او بــه مجموعــهای از اصــول دینــی، اخالقی و قانونی بشــدت باورمند و پایبند بود و در طول زندگی پربرکت خود همواره بــر حفــظ آن اصــول، حتــی بــا پذیــرش هزینههــای گــزاف، پافشــاری و پایــداری میکرد. برای نمونه، میتوان به گفته او در هنگام اعالم تأســیس جمعیت نهضت آزادی ایــران، کــه «مــا مســلمان، ایرانی و مصدقی هســتیم» اشــاره کــرد. او تا پایان عمر، در شرایط گوناگون، هیچگاه از اصول مورد اعتقادش دست برنداشت و بر آنها پای فشرد. ■ تقدممنافعملیبرمنافعفردیوگروهی هــر گاه که پای منافــع ملی پیش میآمد، بــازرگان منافــع شــخصی یــا حزبــی را کنــار میگذاشــت و پیامدهــای آن را هــم میپذیرفــت. در ســال 1358 کــه نخســتوزیر بود و در جایگاه قــدرت قرار داشــت، بــه محض آنکــه تشــخیص داد که ادامــه کار او و دولت موقت در شــرایط نامســاعد حاکم نمیتوانــد منافع ملی را تأمین کنــد، بیهرگونه پروا و بــه پیروی از پیشــوای دینــیاش، امــام علــی(ع) زمام حکومت را رها کرد و کنار رفت. ■ قانونمداری بــا آنکه بــازرگان در دورههای پیش و پس از انقالب نقدهای جدی بر قانون اساسی حاکم داشــت، هیــچ گاه به نقــض قانون روی نمــیآورد و همــواره پیــرو قانون بود. همین تقیــد را دربــاره قوانیــن و مقررات عادی (مانند مالیات، بیمــه، راهنمایی و رانندگی)نیزنگاهمیداشت.بهگفتهآقای دکتر محمدحسین بنی اسدی، در یکی از ســفرهای دوران نخســتوزیری، بازرگان از اینکه کارت شناســاییاش را برای نشان دادن بــه مأمــوران در فــرودگاه بــه همراه نداشــت، ناراحت بود و نمیخواســت که نسبت به او، به خاطر مقام و موقعیتش، تبعیــض بــه کار رود. در عیــن حــال، او هیچــگاه از مبــارزه بــرای اصــالح قانــون اساسی نیز دست نکشید. ■ نواندیشی،خالقیتواصالحگری او بــا حفــظ کلی اصــول مــورد اعتقادش، هیــچ گاه بــه اصطــالح درجــا نمــیزد و همــواره در جســتوجوی ایدههــا و روشهــای تــازه در زمینههــای گوناگــون و پیــاده کــردن آنهــا بــود. از نظــر علمی، دانش آموختگان دانشــکده فنی دانشگاه تهران نقل میکنند که مهندس بازرگان، برخــالف بســیاری از اســتادان کــه جهت تدریــس از جزوه ثابتی برای ســالیان زیاد استفاده میکردند، درس ترمودینامیک را هر سال بهصورت جدیدی عرضه میکرد. در مقام یک کارشــناس صنعتی، مثالً در شــرکت صافیــاد، دســت کم ســه اختراع در حــوزه طراحــی و تولیــد تجهیــزات خنککنی و گرم کنی آب یا هوا انجام داد. دســت اندرکاران تأسیســات ســاختمان، دستگاههای زنت و زتکا را بهنام مهندس بازرگانمیشناسند. در عرصه قــرآن پژوهی، بــازرگان به چند نوآوری دست یازید. نخستین کار ابتکاری او کــه در زنــدان برازجــان در دهــه 1340 انجام داد، مطالعه ســیر تحــول قرآن، به لحاظ لفظی و معنایی بود که دستاورد آن بهصورت کتاب منتشر شد و زنده یاد دکتر علیشریعتیاهمیتآنتألیفراهمپایه کشــف نیــروی جاذبــه بــه وســیله نیوتــن دانســته بود.در مورد کتاب«ذره بیانتها» نیزاستادشهیدمرتضیمطهریگفتهبود کــه گویا مطالــب آن به مهنــدس بازرگان الهام شده است. او به تفســیر موضوعی قــرآن نیز اهمیت و شــتاب تازهای بخشــید و درسگفتارهای او در جلسات انجمن اسالمی مهندسین (که او مبتکــر و از بنیانگذاران آن در ســال 1336 یعنی دوران اختناق پس از کودتای 28 مــرداد 1332 بــود) بهصــورت کتــاب منتشر شده اســت. آخرین ابتکار بازرگان در این عرصه تفســیر قرآن پابه پای وحی بود که عمرش برای پایان دادن آن برنامه کفایت نکرد و کار ناتمام ماند. اگر بازرگان پــدر روشــنفکری دینــی در دوره معاصــر نامیده شود، گزافه گویی نخواهد بود. در ســپهر سیاســت، بازرگان بهعنوان یک سیاســتمدار یــا سیاســت ورز اخــالق گرا، همــواره در تــالش بــرای تغییــر شــرایط و اصــالح قوانیــن، مقــررات و روشهــا و تحقــق «حکمرانی خوب» بــود و حتی در سالهای پایانی عمرش نظرات نو عرضه میکــرد. از ایــنرو نیز، میتوان بــازرگان را آغازگــر اصالحطلبــی و اصالحگــری در تاریخمعاصرخواند. ناگفتــه نماند که مشــی بــازرگان در مورد هرگونــه تغییــر و اصــالح مشــی اعتــدال گرایانه و تدریجی (گام به گام یا ســنگر به سنگر) بود و او بشدت با تندروی هیجانی، قانــون گریــزی و کارهــای شــتاب زده بــه اصطالحانقالبیمخالفتداشت. ■ جمع گرایی بــازرگان که افزون بر اشــتغاالت معمول، همــواره در مســائل اجتماعی به بررســی و آســیب شناســی بــرای یافتــن علــل عقبماندگــی و توســعه نیافتگــی ایران، دیگــر کشــورهای مســلمان و پیشــرفت کشــورهای غربــی میپرداخــت، بــه ایــن نتیجــه رســیده بود کــه یکــی از علتهای مهم این انحطاط وجود روحیه فردگرایی و تکــروی و عالقه یا عادت نداشــتن به کار جمعی اســت. از این رو، بالفاصله پس از بازگشــت از فرانسه (در حدود هشت دهه پیش) به فکر تشــکیل نهادهــای مردمی (اعــم از انتفاعی و غیرانتفاعــی) با هدف تمریــن کار جمعی و فراهمســازی زمینه ایجــاد جامعــه مدنــی و حاکمیــت ملت پرداخت. نخســتین اثر مکتــوب او در این زمینــه کتاب «احتیــاج روز» بــود. در اینجا به شــماری از نهادهایی کــه او بنیانگذار یا مشوق و مشــارکتکننده در تأسیس آنها بود اشاره میکنم. * متاع(مکتب تربیتی اجتماعی عملی) هدف این تشــکل چارهیابــی و طرحریزی بــرای رفع مشــکالت اجتماعی بهصورت آرام و بــدون تبلیغ بــود. از جمله اعضای این تشــکل اســتاد مرتضی مطهــری بود کــه پــس از خــروج از آخریــن جلســه آن ناجوانمردانه ترور شد و به شهادت رسید. * نهضت مقاومت ملــی، پس از کودتای 28 مــرداد، به ابتکار و پایهگذاری آیتاهلل سیدرضازنجانی *انجمــن اســالمی مهندســین، در ســال 1336 همــراه با چندیــن بزرگوار از جمله زنده یادان عباس تاج، مصطفی کتیرایی و علیاکبر معینفر و آقای یوسف طاهری قزوینی *انجمــن اســالمی پزشــکان و معلمــان، پیش از انقالب *شــرکتهای یــاد (مخفــف یــازده اســتاد دانشــگاه)، ایرفو و صافیاد برای طراحی و تولیددستگاههایتأسیساتی *شــرکتهای «انتشار» و «انتشــارات قلم» براینشرکتابهایمفید *جبهــه ملــی ایــران (دوره دوم) در ســال 1339 *نهضــت آزادی ایــران، در اردیبهشــت 1340 *کمیتــه ایرانــی دفــاع از حقــوق بشــر، پیــش از 1357 بــرای دفــاع از زندانیــان سیاســی. نقش ایــن کمیته دفــاع رایگان از متهمان سیاســی در محاکمات با یاری گرفتــن از نهادهــای بینالمللــی بــود. از جملــه، شــماری از روحانیــان مبــارز کــه پس از انقالب بــه زمامداری و دولتمردی رسیدند، مورد پشتیبانی و دفاع کمیته یاد شده قرار داشتند. *جمعیــت دفــاع از آزادی و حاکمیــت ملــت، کــه در دهــه 60 تأســیس شــد ولی فعالیــت آن بــه دالیــل مختلــف تــداوم نیافت. ■ شجاعتوپایداری بــازرگان هــر آنچــه کــه در نقــد قــدرت و حکومــت و اعتــراض بــه نارســاییها، قانون شــکنی، بیعدالتی و پایمال کردن حقــوق و آزادیهــای قانونــی و بنیادیــن مــردم یــا نقــض حاکمیت ملــت (مردم ســاالری) ...و الزم بــه یــادآوری و هشــدار میدانســت با شــجاعت و صراحت بیان میکرد و هزینههای ســنگینی نیــز در این راه پرداخت. نخســتین اقدام چشمگیر او در این باره شــرکت در اعتراض 12 اســتاد دانشگاه تهران به تصویب قانون تشکیل کنسرسیوم نفت در سال 1333 بود که به برکناری آنان از دانشگاه انجامید. در سال 1342 نیز، اعتراض او و یارانش در جمعیتنهضتآزادیایرانبهحکومت و پشــتیبانی آنــان از خیــزش 15 خــرداد، دســتگیری، محاکمه و زندانی شدن را در پی داشت. پس از آن نیز، چندبار بهخاطر ابراز عقیده و انتقاد خیرخواهانه به زندان افتــاد. در ســال 1358 او بارهــا بهخاطــر تعــدد مراکــز قــدرت و تصمیمگیــری، عدم رعایت نظــم و قانون و دخالتهای غیرمســئوالنه اشــخاص یا نهادها در امور شــکایت و اعتراض داشت. ســرانجام، در آبان همان ســال از قدرت کنارهگیری کرد و پــس از آن، بهعنــوان یک منتقد دلســوز و وفــادار، چه در مقام نمایندگی مردم در مجلــس و چه در قامت یک سیاســتورز خیرخواه بدون مقام رسمی، نظرات خود را با صراحت و شجاعت بهصورت فردی یا در قالب بیانیههای حزبی بیان میکرد، که صد البته برای او و همفکرانش بســیار گران تمام شد. ■ پاکدستی مهندس بازرگان همواره تنها از دســترنج خودش ارتزاق میکرد و بدان قانع بود. در این حوزه نیز او به حقالناس بســیار توجه داشت. در زمان نخستوزیری، از دریافت حقوقــی که قانونــاً به او تعلــق میگرفت ســر بــاز زد و به مســتمری بازنشســتگی از دانشگاه- که سالها قطع شده بود و پس از انقالب برقرار شد- بسنده کرد. او حتــی بــرای کپیبــرداری از مــدارک شــخصی در محــل کار هزینــه متعــارف آن را میپرداخــت. بــه گفتــه مهنــدس هاشــم صباغیان، او هزینه غذای همســر ارجمنــدش را کــه از نهاد نخســتوزیری فرستادهمیشد،پرداختمیکردوحاضر نبود که از خزانه عمومی برداشــت شــود. ایــن رویه را پیشــتر شــادروان دکتر محمد مصــدق انتخــاب کــرده بــود و همــکاران بــازرگان در دولت موقت نیز همین رفتار را داشــتند، به گونهای که هیچگونه فســاد مالی از سوی مسئوالن و دولتمردان در آن دوره 9 ماهه رخ نداد. ■ آرمانخواهیوعملگرایی مهنــدس بــازرگان، هماننــد همــه بزرگمــردان، آرمانهــای واالیــی از جمله آرزوی تحقــق آزادی، اســتقالل و توســعه پایــدار کشــور و حاکمیــت مــردم (مــردم ســاالری) برپایــه ارزشهــای اســالمی و هنجارهــای پذیرفتــه شــده بینالمللــی داشــت. در عین حال، او بــه این آرمانها بهصــورت تخیلــی، دســت نیافتنــی و آسمانی نمینگریست، بلکه برای تحقق آنهــا روی زمیــن تالش میکرد و پیوســته درصــدد یافتــن و بــه کاربــردن راهبردهــا و راهکارهــای عملــی و واقــع بینانــه بــود. از ایــن نظــر، میتــوان او را یــک عملگــرا (پراگماتیســت) در چارچــوب اخــالق بــه شمار آورد. ■ توانمندیهایمدیریتی توفیــق مهنــدس بــازرگان در مدیریــت و راهبــری، دســتیابی بــه هدفهــا و بــه نتیجــه رســاندن برنامههــای نهادهــای یاد شــده در بــاال و نیــز در اداره لولهکشــی شــهر تهران(بعداً ســازمان آب تهــران)، هیــأت خلــع یــد از شــرکت نفــت ایــران و انگلیــس، پاالیشــگاه عظیــم نفــت آبــادان ...و انکارناپذیــر اســت. همچنین، اگــر وقتشناســی و بهرهگیــری بهینــه و اثربخــش او از زمــان نبــود، دســتیابیاش بــه موفقیتهای یــاد شــده در زمینههای پرشمار و گوناگون امکان پذیر نمیشد. افزون بر مــوارد باال، میتــوان ویژگیهای دیگری مانند صداقت، فروتنی، بردباری، رواداری، ادب، انتقادپذیــری، مهربانــی نســبت به خانــواده و مــردم، دســتگیری محرومان و نیازمندان و .... را نام برد.