دیپلماسیایران،تزلزلدرهژمونیامریکایی

مروری بر رویکرد دیپلماتیک ایران در تحوالت جاری منطقه و جهان

بی تردید دیــدار و گفتوگوی رودرروی سیاستمداران کشــورهای مختلف یکی از تأثیرگذارتریــن وجــوه دیپلماســی اســت و ســفر نقطــه آغــاز آن اســت. ســفرهای متعــدد مقامهــای بلندپایه جمهــوری اســامی بــه کشــورهای مختلــف در روزهــای اخیــر از این منظر قابل تأمل اســت. سفرهایی که گرچه تا حدودی تحت تأثیر رویکرد ضد ایرانی دولتمــردان امریکایــی و با هدف خنثی کردن کارشــکنی آنهــا در مســیر اجرای توافق هســتهای قــرار دارد امــا در اصل ذیــل یکــی از هدفهــای اصلــی دولت حســن روحانی یعنی ارتباط ســازنده با جهان و نقــش آفرینی مؤثر در مواجهه بــا تروریســم و ایجــاد ثبــات در منطقــه تعریف میشــود. چه تحقق این هدف فارغ از دیپلماســی پرتحرک امکانپذیر نمیباشد. این در حالی است که دولت روحانی در 6 سال گذشته بارها بر اعتقاد خود به گفتوگو برای حل بحرانیترین مســائل تأکید کرده است. این اعتقادی اســت کــه دســتگاه دیپلماســی ایــران آن را در مقاطــع مختلــف از مذاکــرات هســتهای، تــا پایهگــذاری نشســتهای آســتانه میان دولت سوریه و معارضان آن و تــا پیگیــری ایــده منطقــه قویتر و اصــرار بــر آن نشــان داده اســت. با این حال سیاســت خارجی دولــت در طول ماههای اخیر با این انتقاد مواجه اســت که نتوانسته است دیپلماسی منطقهای و فرامنطقهای خــود را همپای تحوالت جــاری در عرصه بینالملل پیش براند و در انزوایــی خودخواســته قــرار گرفتــه اســت. قضاوتی که شاید به میزان قابل توجهــی حاصــل ایــن اتفــاق باشــد که رویدادهای دیپلماسی ایران طی روزها و ماههــای گذشــته زیــر ســایه خبرهای مربــوط به تصمیم امریــکا برای خروج از برجام و جنجالسازیهای مقامهای ایــن کشــور پیرامون رویکرد ضــد ایرانی آنهــا قــرار داشــته و فرصــت کمتــری برای بازتاب در رســانهها یافته است. با این وجــود نگاهی به ســفرهای متعدد مقامهای ایرانی و رویکردهای در پیش گرفته شــده از ســوی دولــت روحانی در بحبوحــه تحــوالت جــاری میتواند این قضاوت را در بوته آزمون بگذارد.

طراح مذاکرات «آستانه»

در حالــی کــه ایــران و کشــورهای طــرف برجــام یافتــن راهکارهــای مشــترک حفظ این توافق را جستوجو میکنند، مقامهای کشــورمان همزمان رایزنیهای ممتد با همتایان منطقهای خــود را نه بــرای ترمیم رابطــه که برای تحکیم و توســعه نفوذ منطقهای ایران دنبــال میکننــد. ســوریه، عــراق و یمن از جملــه موضوعاتــی بودنــد کــه نیــاز بــه تحــرک دیپلماتیــک ویــژه تهــران داشــتند و ظریــف بــا ســفرهای متعدد بــه کشــورهای منطقــه از جملــه عراق، ســوریه، ترکیــه، روســیه و رایزنیهــای متعــدد بــا مقامهــای ایــن کشــورها که چنــد کشــور تأثیرگــذار در بحرانهــای منطقــهای به شــمار میآمدند، ســعی کــرد نهایــت تأثیرگــذاری ایــران را در معــرض نمایش قرار دهــد. همان طور کــه در مســیر این دیدارهــا و گفتوگوها اگر نبــود روزهای متوالی که ارشــدترین مقامات دیپلماســی ایران با کشورهای منطقــهای پــای میــز مذاکره بــرای حل و فصــل تحــوالت بحرانــی کشــورهای منطقهای چون ســوریه نشســتند، شاید نتیجــه، امــری دور و خارج از دســترس مینمود. ایــن در حالی اســت که آنچه پس از ظهور گروه تروریســتی داعش در عــراق و دامنگیر شــدن زبانههای آتش ســوریه بــه جــان همســایه غربــی ایران مطــرح شــد، نشــان داد که قــرار گرفتن عــراق و ســوریه در اولویــت سیاســت خارجی ایران روندی دوراندیشانه است که در سیاســت خارجــی دولت روحانی پی گرفته میشود.

در امتــداد چنیــن سیاســت فعالــی اســت کــه وزارت امــور خارجــه ایــران ایــن روزهــا کــه عملیــات حفــظ برجام همچنــان در کانــون اصلــی توجهــات جهانــی قــرار دارد، مقاصــد رایزنــی و گفــت وگوهــای خــود را نــه صرفــاً در راســتای ایــن توافــق که بــرای حل یکی از اصلــی ترین بحرانهــای منطقه ای، یعنــی بحــران ســوریه برگزیــده اســت. ســفرهای پرشــمار و دیدارهایــی کــه از ســوی مقامهــای دیپلماتیک ایــران به کشــورهای مختلــف منطقه و بــا هدف تقویت روند گفــت وگوهای صلح برای کشــورهایی چون سوریه انجام میشود، نشــان از آن دارد کــه سیاســت خارجــی ایران به مفهــوم واقعی خود، تعامل با همه جهــان را در دســتور کار قــرار داده اســت. مناســباتی کــه تحت تأثیــر توان حمایتی ایران از کشورهای آسیب دیده از بحران تروریســم و اثبــات ناکارآمدی نســخه نظامــی جهــان غرب بــرای این بحــران از ســوی طیــف گســتردهتری از

کشــورهای منطقــه و خــارج از منطقــه بــا اســتقبال مواجــه شــده و کشــورهای بزرگی چون ترکیه و روســیه را علی رغم وجــود پــارهای اختاف نظرها به ســوی تقویــت ائتــاف بــرای پیگیــری پروســه صلــح ســوریه ترغیــب کــرده اســت. یعنــی این دیپلماســی در شــرایطی که طبیعی اســت بیشتر توجهش را صرف عملیــات حفــظ برجــام کنــد، ترجیــح داده از زمان و نیروی باقی ماندهاش در استراتژیکترین موقعیتها بهره گیرد و بــر دو یا ســه بحران منطقــهای تمرکز ویژهای داشته باشد.

اینچنیــن بود ایرانی که در نخســتین ماههــای آغــاز بــه کار دولــت روحانــی تحت تأثیر سیاســتهای دولت پیشین از مجموعــه راهکار حل مســأله ســوریه بیرون گذاشته شده بود، در نهایت خود بــه یکــی از طراحان اصلــی طرح صلح ســوریه و نقشآفرینــان مذاکــرات چند مرحلــهای آســتانه تبدیــل شــد و حــاال چشــمها به رایزنیهای حسن روحانی، والدیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان، ســران ســه کشــور ایران، روســیه و ترکیه بــرای نتیجــه بخش بــودن دورتکمیلی این گفتوگوها که قرار اســت بیســت و پنجــم بهمن ماه در «ســوچی» روســیه برگزار شود، دوخته شده است.

دیپلماسیاقتصادی

از ســوی دیگــر ائتــاف بینالمللــی بــه رهبــری امریــکا تا حــدی زیــادی در

مقایســه بــا نقــش ایــران در پیگیــری رویکــرد تعامــل جویانــه و ســازنده بــا کشــورهای منطقــه و ورای منطقــهای ناتوان نموده اســت. واقعیتی که عاوه بــر پایبنــدی ایــران بــه تعهداتــش در چارچوب برجام بــه رغم خروج امریکا از ایــن توافق، نشــان از رایزنیهای مؤثر وزیر خارجه و دیگر مقامات کشورمان با مقامها و چهرههای تأثیرگذار کشورهای دیگر دارد و یادآور آن اســت که پیگیری «دیپلماســی اقتصــادی» در مواجهه با سیاســت تحریمی امریکا علیه ایران به ضرورتــی ناگزیر در رویکــرد وزارت امور خارجه تبدیل شــده است. سیاستی که ایــن روزها در ســفرهای مهم ظریف به لبنان، عبدالناصــر همتی، رئیس بانک مرکــزی بــه عــراق و علــی الریجانــی، رئیــس مجلس بــه ژاپــن نمایان شــده است. پیشنهاد و پیگیری طرح مراودات اقتصــادی ایران با عــراق و لبنان برپایه پــول ملــی، ابتــکار عمــل در مقابلــه بــا تحریمهایی اســت که امریکا از قبال آن میکوشــد ایران را در تنگنای اقتصادی قرار دهد. چه در همین چارچوب بنا به روایت رســانه عربــی «االخبار»، ظریف بــه مســئوالن لبنانــی همــان مکانیــزم کاری مشــترک را پیشنهاد کرده که قرار اســت بین ایران و چند کشــور اروپایی و همچنیــن روســیه، ترکیــه، چیــن و هند جریــان بیابــد. او بــه مســئوالن لبنانــی پیشــنهاد کرده کــه تعامات تجــاری با

پــول ملی یعنی لیره لبنان انجام شــود. از ســوی دیگر دیدارهایی هم که رئیس کل بانک مرکزی کشورمان طی روزهای اخیــر بــا مقامــات عالــی رتبــه سیاســی و اقتصــادی عــراق از ســر گذرانــده، بــه توافقات خوبی بین دو کشــور انجامیده کــه بنــا بــه گفتــه اغلــب صاحبنظــران اقتصادی در روزهای پایانی سال جاری و در نقشه تخریب شده ارزی کشور قابل ماحظــه، ارزیابی میشــود. مکانیزمی که ناگفته پیداست رایزنیهای بهنگام و مؤثر دیپلماتیک ایران در ایجاد آن مؤثر بــوده اســت. اما ایــن همکاریهــا برای دیپلماســی پویایــی همچــون آنچــه در دولت روحانی هدف قرار گرفته اســت، هــدف غایی نبــوده و نیســت. شــاید به همین دلیل اســت که وزیر امور خارجه ایــران در برنامههــا و دیدارهایی که طی ماههای گذشته در چارچوب برنامههای منطقــهای خــود از ســرگذرانده، ایــده منطقــه قوی تر را مطــرح و به جد مورد پیگیری قرار داده است.

ناکامی امریکا در «ورشو»

عــاوه بــر پیگیــری مؤثــر ایــران در حوزه مناسبات منطقهای، عقبنشینی امریکا از برجام و کوششــی که این کشور بــرای امنیتــی کــردن فضــای جامعــه بینالملل علیه ایران از خود نشان داده از جملــه بزنگاههــای تاریخی اســت که محــل بروز دیپلماســی هدفمند دولت روحانی قــرار گرفته اســت. دوره پس از خروج امریکا به روزها و هفتههای پرکار مقامهای دیپلماســی ایران تبدیل شــد که حاصل ســفرها و دیدارهای پیوســته آنها به کشــورهای اروپایی و غیر اروپایی طــرف برجــام از فرانســه، انگلیــس و آلمــان گرفته تــا چین و روســیه، در کنار پایبنــدی بــه تعهــدات برجامــیاش، تعمیق شــکاف میان امریکا و متحدان اروپایــیاش بود. اقدامــات بهنگامی که عــاوه بر بــه نمایــش گذاشــتن تعامل ســازنده ایــران مانع از دســتیابی امریکا بــه اهدافــش در ضدیــت با ایران شــد. این چنین اســت که وقتــی امریکا در راه تاش برای افزایش فشار بر ایران و پس از چندین شکست متوالی در این مسیر، برای برگزاری یک نشســت بینالمللی در ورشــوی لهســتان، تــدارک میبیند، عمــاً جزو معدود متحــدان منطقهای خود، با اســتقبال چندانــی برای حضور سطح باالی مقامهای اروپایی و آسیایی روبهرو نمیشــود. نشســتی کــه به گفته وزیــر امــور خارجــه ایــران، مشــارکت مایــک پنس، معاون رئیــس جمهوری امریــکا در آن نشــان میدهد که اهداف و حرکــت اولیه آنها نســبت بــه ایران به نتیجه نرسیده است.

بــه نظــر میرســد همــان انــدازه که توافــق هســتهای یکــی از مجموعــه عوامــل مؤثر در احیای مناســبات ایران بــا جهــان بــه شــمار میآیــد، پیگیــری دیپلماســی هوشــمندانه ایران توانسته بــه ابزار مؤثــری در مقابله با کارشــکنی دولتمــردان امریــکا بــرای به بن بســت کشــاندن ایــن توافــق تبدیــل شــود. دیپلماســی منطقه ای ایــران نیز گر چه پیشــتر زیر سایه ســنگین موضوع هسته ای قــرار داشــت اما اینک راه خــود را به آرامــی و در همان ســایه پیموده اســت چنان که این روزها کشــورهای منظومه غــرب در مذاکرات نهایی صلح ســوریه تنهــا بــه ناظرانــی بــی حاشــیه تبدیــل شــدهاند و از ســوی دیگــر در برابــر ابرام جمهوری اسامی ایران مبنی بر ترسیم فرجام بحران یمن از طریق راهکارهای سیاســی، چارهای جــز پذیرش واقعیت ندیدهانــد. در چنیــن فضایــی اســت که ایــران در حالــی کــه یکــی از اصلیترین دشــمنانش یعنی امریکا در نقطه انزوا ایســتاده، تحقــق اهــداف غایــی خــود را در یــک مســیر تدریجــی امــا پویــا و با بــه خدمت گرفتــن تمــام ظرفیتهای ممکــن، پیگیری میکند و میکوشــد به رغــم کارشــکنیهای ممتــد واشــنگتن، آنها را عملی سازد.

این روزها کشــورهای منظومه غرب در مذاکرات نهایی صلح ســوریه تنها به ناظرانی بی حاشیه تبدیل شــدهاند و از سوی دیگر در برابر ابرام جمهوری اســامی ایران مبنی بر ترسیم فرجام بحران یمن از طریق راهکارهای سیاســی، چارهای جز پذیرش واقعیت ندیدهاند. در چنین فضایی است که ایران در حالی که یکی از اصلیترین دشــمنانش یعنی امریکا در نقطه انزوا ایســتاده، تحقق اهداف غایی خود را در یک مسیر تدریجی اما پویا و با به خدمت گرفتن تمام ظرفیتهای ممکن، پیگیری میکند نیمنگاه