تاریخنگاریجنگ چالشهای بحران زا در مرحلهگذار

با نظر به نگرانــی از پیامدهای وضعیت تاریــخ نگاری جنگ، در مطلــب پیــش رو این موضــوع را مــورد نقد و بررســی قرار دادهام. البتــه پیش از این یادداشــتی تحت عنــوان «نقدی بر تاریخ نگاری جنــگ ایران و عراق»، با تأکید بر مشــخصههای تاریــخ نــگاری ارتــش و ســپاه، نوشــته بــودم و در چارچــوب یادداشــت یاد شــده، نشســتی نیز در پژوهشــگاه دفاع مقدس برگزار و یادداشــت دیگری بــا عنوان «نقد و بررســی معرفت شناســی جنگ ایران و عــراق» را نوشــتم. همچنیــن در همین رونــد مطلب دیگری دربــاره «در برابــر تحریــف تاریخ چه بایــد کرد؟» منتشــر کردم کــه با توجه بــه بیانیه ســتادکل نیروهای مســلح دربــاره تحریف، بازتــاب متفاوتی داشــت. امیــدوارم این مطلب نیز از سوی دوستان و صاحبنظران نقد شود.

طرح مسأله

هماکنون تبیین، تصویرسازی و بازنمایی رخدادهــای دوره تاریخــی جنــگ ایــران و عراق، در شرایطی صورت میگیرد که امکان مشــاهده و دسترســی مستقیم نســل حاضر و آینــده بــه وقایع وجــود نــدارد، در حالی که همچنــان جامعــه ایــران بهدلیــل نتایــج و پیامدهای جنگ، نســبت به شــناخت وقایع و مســائل آن، تمایــل بــه آگاهــی از طریــق «پرســشگری منتقدانه» دارد. با این مقدمه و اهمیت مســأله تاریخ نگاری جنگ ایران و عراق، پرسش مورد بحث این است که؛ متون تاریخنگاری جنگ ایران و عراق و روایتهای کنونی، چه نســبتی با وقایع و مسائل گذشته، همچنین پاسخگویی به نیازهای حال و آینده دارد؟ منظــور از تاریــخ نگاری جنــگ ایران و عراق و روایتهای کنونــی، تالش مورخان و اظهارات فرماندهان، مســئوالن و رزمندگان در درون ســاختار ارتــش و ســپاه، همچنیــن در جامعــه، بــرای توصیــف و تبییــن وقایــع، موضوعــات و مســائل جنــگ ایــران و عــراق است. بدیهی است اقدامات دیگری از جمله در حــوزه مستندســازی تاریخ وجــود دارد که خارج از تعریف مورد نظر است. تجزیه و تحلیل

تاریخنگاری وقایع بزرگ تاریخی، همزاد بــا واقعه و هماننــد تحری ِف تاریــخ، با واقعه متولد میشــود. به این معنا که تاریخنگاری واقعــه یــا تحریــف وقایع، امــر بیرونــی که بر واقعــه تحمیل شــود نیســت، بلکــه صورت دیگری از واقعه و «مانده» و «بازتاب» واقعه در تاریخ اســت کــه شــکلگیری آن همزمان بــا واقعــه آغــاز میشــود. متأثــر از همیــن مالحظه اســت که «شأنیت» تاریخی جنگ، از طریق تاریخنــگاری برای جنگ یا تحریف آن «موضوعیــت» پیــدا کــرده اســت. به این اعتبــار، تاریخمنــدی جنــگ و موضوعــات آن، در کلیــت و جزئیــات، یکــی از مهمترین پدیدههــای فکــری- روشــی و تاریخــی قابل ارزیابی اســت کــه با وقوع جنــگ در دو حوزه «موضوع جنــگ» و «روش تاریخنگاری»، با

تعیین رخدادها در زمان و مکان و به موازات آن، کنــش و واکنشهــا ثبــت و شــکل گرفته است. با وجود آنکه وقایع تنها یکبار در زمان و مکان تحقق پیدا میکند، ولی تاریخنگاری آن، در طــول زمــان بــا تحــوالت مفهومــی و روشی همراه شــده و به دالیل مختلف بارها تکرار و بازبینی میشود.

فــرض بر ایــن اســت کــه؛ «تاریخنگاری» جنــگ در زمان وقوع، تابــع «ادراک و عمل» در برابــر رخدادهــا بــود. پــس از مرداد ســال 1367 و بــه پایــان رســیدن جنــگ، فهــم از رخدادهــا تحــت تأثیــر «توضیــح تاریخی»، بــه روشهــای مختلــف قــرار گرفتــه اســت کــه نســبت آن بــا واقعیــات تاریخــی، محل پرســش اســت. هایدگر در مقالــهاش درباره محدودیتهای ادراکی درباره تاریخ نوشــته اســت:«قلمرو تحقیــق تاریخــی فقــط تا حد دســترس و نفــوذ توضیح تاریخی گســترش مییابــد. تا وقتی که توضیــح دادن به معنی تنــزل و فروکاســتن موضــوع بــه امــری قابل درک و عقالنــی اســت و تــا زمانــی کــه تاریخ در فرآینــد تحقیــق، یعنــی توضیــح تاریخی خالصــه میشــود، هیــچ توضیــح تاریخــی دیگری وجود نخواهد داشــت.» تاریخنگاری جنگ در این یادداشت و در پاسخ به پرسش مورد بحث، به دو مرحله کلی، شــامل زمان واقعــه در مرحله اول و پس از آن، تقســیم و بررسی شده است: الف) تاریخنگاری در زمان واقعه

تاریــخ نــگاری جنگ در مرحله نخســت، بیشــتر تحت تأثیر وقوع رخدادهای سیاســی و نظامی، همچنین نتایج حاصل از تحوالت و چرخشهــای سیاســی- نظامــی جنــگ قرار داشــت. بههمین دلیل برخی اســتفاده از عنــوان «گــزارش نویســی» را بهجــای تاریخنگاری پیشــنهاد میکنند. در این دوره، تأثیرپذیری و در نتیجه همخوانی و مطابقت میــان فضــای حاکم بر وقــوع رخدادهــا و در نتیجه گزارشنویسی آن، مانع از شکلگیری رویکــرد نقادانــه نســبت به روندهــای جاری شــده اســت. مالحظــه یــاد شــده بویــژه در حوزه رخدادهای سیاســی- نظامی، بهدلیل مالحظــات امنیتــی، موجــب فراموشــی یــا نادیده گرفتن بخش مهمی از ابعاد مختلف واقعــه میشــود، در عیــن حــال، بخشهای «نادیــده» یــا به «فراموشــی» ســپرده شــده، بــه معنــای حــذف از تاریخ نیســت، بلکه در حاشــیه تاریخ نــگاری واقعه، بــه حیات خود ادامه داده و بر اثر تغییر در شــرایط و گذشت زمان، مجدداً مورد توجه قرار خواهد گرفت.

در مرحله اول تاریخنگاری، منطق حاکم بر ضرورتهای جنگ و التهاب ناشــی از آن، رویکردها و روشهــای صورتبندی وقایع را در تهیــه گزارشها شــکل داده اســت، فرضاً در زمان تصمیمگیــری برای انجام عملیات نظامــی، رویکــرد عمومی بــر اســاس انتظار بــرای مشــاهده عملیــات و نتایج آن، شــکل گرفته بود. در چنین وضعیتی بهدلیل برخی مالحظــات و ضرورتهای جنــگ یا احتمال بهرهبــرداری دشــمن، از انتشــار اســناد یــا استفاده از رویکرد نقادانه در برابر تصمیمات یا نتایج آن، جلوگیری میشد. بههمین دلیل تنهــا بخشــی از چگونگــی وقــوع رخدادها به تصویر کشــیده شــده اســت و بخــش دیگری در حاشیه قرار گرفته و در البه الی اسناد قرار دارد و حتی این احتمال وجود دارد در اســناد منعکس نشــده باشــد. با وجود کاســتیهای اسنادی یا ناتوانی در توصیف و تحلیل کامل و جامع رخدادها و مسائل جنگ، گزارشهای تهیه شده در زمان واقعه، در مقایسه با آنچه هماکنون تحت عنوان تاریخ شفاهی صورت میگیــرد، ارزش تاریخــی بیشــتری دارد و بــدون رجوع به آن امکان شــناخت جزئیات و روندهای اساسی در تاریخ جنگ، همچنین نقد برخــی از روایتهای مکتوب و شــفاهی، مهم تــر از آن، خوانــش بخشهای مغفول، بسیار دشوار است. ب) تاریخنگاری پس از پایان واقعه تاریخی

با گذشــت زمــان و بــه پایان رســیدن یک دوره تاریخی، مرحله دوم تاریخنگاری جنگ تحت تأثیر نحوه پایان جنگ و نتیجه آن آغاز شــد. مرحله جدید دو مشــخصه متناقض را در درون خود داشت، به این معنا که از یکسو بــا پایان جنگ، دوره جدیدی برای بازســازی وگذار از شــرایط جنگ آغاز شــد، در حالی که پیامدها و نتایج جنگ نیز بهصورت تدریجی رو بــه آشــکار شــدن بــود و حتــی هماکنــون نیــز جریــان دارد. در چنین شــرایطی یکی از مهمترین مسائلی که در درون جامعه شکل گرفته، بازخوانی مجدد وقایع جنگ در ابعاد مختلف اســت. از این طریــق در واقع بخش فراموش شده یا نادیده انگاشته شده تاریخ، دوبــاره احیــا و مــورد بازخوانــی قــرار گرفت. نتایج حاصل از پیدایش این وضعیت، تاریخ