Iran Newspaper

جزیره تولید علم

- محمد فاضلی عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه در صفحه 2

نظام جمهوری اســالمی ایران در مقام نظــام سیاســی زنــده، مثل هــر موجود زنده دیگری، نیازمند بررسی، ارزیابی و بازنگری در عرصههای مختلف اســت و بیگمان یکی از مهمترین بازنگریها باید در نظام علمی صورت گیرد. نظام علمی اگرچه بیش از هر چیز عموم را به یاد دانشگاه میاندازد، اما نظام علمی موجودیتی بسیار فراتر از دانشگاه است. نظام علمی از اولین سالهای آموزش پیشدبســتا­نی تا دورههای تحصیالت تکمیلی را در بر میگیرد و بیسبب نیست که عمده کشورهای جهــان یــک وزارتخانــ­ه مختــص آمــوزش دارنــد و آن را به دو وزارتخانه آموزش ابتدایی و آموزش عالی منفک نساختهاند. نظام علمی، همه اندیشــکده­ها، پژوهشکدهها، مراکز تحقیق و توســعه، فرهنگســتا­نها و مشــارکتها­ی جامعــه مدنــی و بخــش خصوصی در علم را هم شــامل میشــود. این عرصه گســترده عمدتــاً فقط طرف عرضه علم را شــامل میشــود و طرف تقاضا گســتردگی و پیچیدگیهای خود را دارد. دولتها – از اصلیترین - متقاضیان علم هستند و در کنارشان بخش خصوصی، جامعه مدنی و عموم مردم، قرار میگیرند. نظام علمی با دو بال عرضه و تقاضا متوازن میشود و راهی به سوی توسعه ملی خواهد یافت.

یکی از معضالت اساســی نظام علمی در ایران که دانشــگاه بیــش از همــه تجلی آن شــده و نقدهــای متعــدد وارد بر نظام دانشگاهیهم­همینرانشان­میدهد،تولیدعلمبی­تقاضاست. تولیــد علم بیتقاضا هم به همان انــدازه تولید کاالی بیتقاضا هدر دادن منابع و بتدریج ضایع کردن نظام تولید اســت. تولید علم بیتقاضا بتدریج نظام تولید علمی را به تولید محصوالتی غیرواقعــی و مبتنی بر رویههای صوری و بیاثر ســوق میدهد و دســت آخر در پیدایــش موجودیتی بهنام «جزیــره تولید علم» خواهــد انجامیــد. «جزیــره تولیــد علم» جایی اســت کــه آنچه علم پنداشــته میشــود، بدون ارتباط معنادار با سایر عرصهها، تولید و منتشــر میشود اما اثر بیرونی معناداری بر توسعه باقی نمیگذاردوا­زآنجاکهازا­ثرگذاریبرع­رصههایدیگر­بازمیماند، بتدریج خودش به هدف بدل میشود. واقعیت آن است که در همه سالهایی که مقاالت مرتبط با مدیریت منابع آب ایرانیان – فارســی و باالخص انگلیســی – در مجالت علمی رشــد کمی میکرده، کســری آبخوانها هم افزایــش مییافته و نمودارهای نشاندهنده وضعیت آبهای زیرزمینی (هیدروگرافه­ا) شیب منفی داشــتهاند. هر قدر مقاالت اقتصاددانا­ن بیشتر شده، رشد اقتصادی کمتر، بیکاری و تورم بیشــتر شــده است؛ و همینطور الــی آخــر در عرصههــای دیگر نیــز ارتباطــی میان رشــد تعداد مقاالت و وضعیت واقعی مشــاهده نمیشــود. تعــداد مقاالت ثبتشــده از ایرانیان در پایگاه SciMago نشــان میدهد که رتبه ایران از 1996 تا 2017 از 52 به 16 بهبود یافته اســت، اما دوســوم این دوره متناظر با رشد اقتصادی منفی یا بسیار اندک، بیکاری دورقمی،تورمدورقمی،تخریبگسترد­همحیطزیست،افزایش آسیبهای اجتماعی و کاهش سرمایه اجتماعی و افزایش یأس وسرخوردگید­راکثریتجام­عهبودهاست.اینجاستکهم­فهوم «جزیره تولید علم» خودش را به معنای واقعی نشان میدهد. اگر نوشــتن مقاله را بتوان «تولید علم» خواند – که اکنون چنین روایتی بر نظام علمی حاکم است - آنگاه باید درباره نسبت این علم و جامعه پرسش کرد.

افــول برخــی شــاخصهای مهــم و بهبــود نیافتن مســائل مزمنشــده جامعه ایــران و در همان حــال افزایش تولید علم نشــانه چیست؟ دو فرضیه میتوان مطرح کرد که بررسی اولیه هــر کــدام از آنهــا ضــرورت بازنگــری در نظــام علمی را آشــکار میسازد. فرضیه اول، علمی که تولید میشود، نسبتی با مسائل جامعــه ندارد، لذا بیتقاضا باقی میمانــد و بخش عمدهای از آن صرفــاً بهواســطه تأمین مالی برآمــده از اقتصاد نفتی تولید میشود و کارکردی معطوف به بیرون از نظام دانشگاهی ندارد. ایــن بیگمان بخشــی از واقعیت نظــام علمی در ایران اســت. عمده دانشــگاهه­ا، پژوهشگاهها و ســایر اصلیترین نقاط تولید علم صرفنظر از اینکه تقاضایی برای کارشان وجود داشته باشد یا نباشــد، بــه کار خود ادامه میدهند و با نرخ رشــد مشــخصی نیز رشــد کمی پیدا میکنند و به همین ســیاق است که در همه ســالهایی کــه اقتصــاد ایران بهواســطه رشــد اقتصــادی منفی کوچک میشده، دانشگاه رشد کمی داشته و بزرگ شده است.

 ??  ??

Newspapers in Persian

Newspapers from Iran