گاندو و خواجه تاجدار

تفاوت میان رمان با تاریخ؛ یا فیلم با مســتند چیست؟ رمان محصول تخیل نویســنده اســت که ممکن اســت بخشی از مــواد آن را از واقعیــت عینی گرفتــه و با ارزشهــا و مفاهیم ذهنی آمیخته باشــد. ممکن اســت بعضی شــخصیتها و رویدادهایی در عالم واقع وجود داشــته باشــند اما ســاخت و پرداخــت آن نتیجه خیاالت هنرمند اســت. تمامی اجزای داســتان بینوایان ویکتــور هوگو یــا جنایت و مکافــات داستایوفســکی لزومــاً اتفــاق نیفتادهاند، بلکه تصویری اســت که نویســنده از یک مقطــع تاریخی یا رفتار انســان در یک موقعیت فرضی ارائه میکند. خواننده نیز متوجه مرز تخیل و واقعیت است. در حالــی که کتاب انقالب فرانســه که یک بخش مهــم از مجموعه تاریخ تمدن ویل دورانت اســت از نوع دیگری است و فرض است که دورانت میخواسته وقایع انقالب فرانســه را همان طور که بوده ذکر کند. فیلم نیز شبیه رمان است. کارگردان با استفاده از تکنیکهای ســینمایی و سناریونویسی میکوشد که یک مضمون را در قالب یک روایت جذاب و پرکشــش عرضه کند، حتی اگر بخش عمده آن واقعیت نداشته باشد. یکی از بدترین کارهایی که میتوان کرد، َ خلطمرز میان واقعیت و تخیل است. کتاب خواجه تاجدار ترجمه مرحوم ذبیــحاهلل منصوری یکی از نمونههای این کار اســت که ممکن اســت خواننده گمــان کند تاریــخ میخوانــد در حالی که داســتان آن محصول ذهن نویســنده اســت و در عالم واقع بــا چنین جزئیاتی روی ندادهانــد. نویســنده در اصــل رمــان نوشــته اســت و از وقایــع تاریخی نیز اســتفادههایی کرده اســت. تقریباً خوانندگان مطلع از این تفــاوت آگاه بودند. آرگو، بنافلک نیز از نمونههایی اســت که مرز میان واقعیت و تخیل را در ذهن بیننده کمرنگ میکند و این زیانبار و فریبدهنده است و هدف سیاسی خود را پشت دروغی واقعیتنما پنهان میکند. مجموعــه تلویزیونــی گاندو از ایــن نظر بدترین نمونه اســت. نه فقــط بهدلیل نحوه چیدمــان صحنهها ...و بلکه دلیل اصلی آن انتشــار چنین مجموعهای از صداوسیمای ایران است. شــاید اگر چنین مجموعهای از یک رسانه بیطرف و واقعی منتشــر میشــد، بیننده آن را مثل یک مجموعه تلویزیونی کمپانیهای حرفهای یا فیلمهای هالیوودی میدید که قصد اصلی آن بیش از هر چیز دیگری ســرگرم کردن بیننده اســت و پس از مدتی نیز به فراموشی سپرده میشد. مثل ســریال «الســت» که فقط برای ســرگرمی و تخلیه هیجانی دیده میشد و هیچ واقعیتی نداشــت. ولی صداوســیمای ایران فاقد چنین مشــخصهای اســت و برداشــتی که از هر برنامه آن میشود، معطوف به یک هدف سیاسی مشخص و کوبیدن همیشــگی یک عده و حمایت دائمی عده دیگر است. این رسانه برای اهداف جناحی خود تقــال میکند که فیلمهای تخیلی خود را بهعنوان مســتند و واقعیــت تاریخی جا بزنــد. از این نظر اعتبار تاریخی و اســتنادپذیری خواجه تاجــدار چندین برابــر بیشــتر از گاندو اســت. ایــن کار مثل اقــدام غیراخالقی مطبوعــات و رســانههایی اســت کــه محتــوای آگهــی را کــه به خاطــرش پول میگیرند، بهجای گزارش واقعی و تولید بیطرفانه و متعهدانه منتشر میکنند و از ذکر عنوان گزارش تبلیغی پرهیز میکنند. این تنها مشــکل اینگونه سریالهای پخش شــده از صداوسیما نیست. گاندو را چه فیلم بدانیم و چه مســتند، از یک جهت دیگر نیز مورد نقد اســت: تبعیض، تبعیض و تبعیض. آیا برای کســی امکان دارد که فیلم یا مســتندهای مشابهی را درباره موضوعات دیگر بسازد و از این تلویزیون پخش کند؟ آیا میتوان نام دهها جاسوس واقعی را که بدون سروصدا محاکمه و محکوم شدهاند ذکر کرد و اجازه داد که درباره آنها فیلم یا مستند ساخته و پخش شود؟ یا حتی خبر آنها را گفت؟ اتفاقــات دیگری که بســیار مهمتر نیز هســتند در دســتگاههایی رخ داده که حتی صدایــش را درنمیآورند، چه رســد به اینکه اجازه تولید فیلم یا مســتند یا حتی نوشــتن کتاب درباره آنها داده شــود. این تبعیض که یک رســانه بتواند یکسویه علیه هر کس یا جناحی که نمیپســندد فیلم بســازد، از اصــل چنین فیلمهایی بدتر اســت. چه این فیلمها واقعیت داشــته باشــند چه غیرواقعی و ساختگی باشــند. تبعیض، اعتبار هر پدیده از جمله رسانههای رسمی را نابود خواهد کرد که کرده است. مشکل اینجاســت که این افراد گمان میکنند از این طریق میتوانند حقیقت را وارونه کرده و به خورد جامعه دهند، در حالی که حقیقت همیشــه زیر ابرهای سانســور و تبعیــض پنهان نخواهــد ماند. روزی کــه دنیا روی ناخوشــایندش را نشــان دهد، تر و خشــک را با خود میســوزاند. رفتــار این گونه افراد مثل کســی است که داخل کشــتی نشسته و در وسط امواج خروشــان و خطرناک، اقدام به تخریب کشــتی میکند تا بلکه صاحبان کشــتی و مســافرانش را غرق و متضرر کند، غافل از اینکه خود و همفکرانش نیز در این کشــتی ســاکن هستند و چه بسا زودتر از دیگران غرق شــوند. فقط کســی این کار را میکند که از کشتی دشمن در آن نزدیکی تضمین گرفته که پس از غرق شــدن، قایقهای نجات برای کمک به آنها میآیند. گاندوی واقعی اینجاست!