یکی در بیابان سگی تشنه یافت

شــیوه رفتــار بــا حیوانــات میتوانــد نشــانه خوبی از رشــد اجتماعی و اخالقی جامعه باشــد. اخباری که گویای رفتار هولناک با حیوانات، بخصوص ســگها و کشتار نظاممند آنان اســت، نویدی از وضع اخالقــی جامعه ما نمیدهد. آنچه که بر ســگها میگذرد، نه بــا تفکر اجتماعی مدرن سازگاری دارد و نه ریشه در سنت اخالق اسالمی دارد. در اینجا من اشــاراتی به ســنت اسالمی خواهم کرد تا ببینیم چگونــه اخالقیــات رفتار ما با حیوانــات مانند برف در دل تابستان در حال ذوب شدن است.

روایت معروفی در منابع اســالمی آمده است که طبق آن زنی تنفروش در بیابانی ســگی تشنه یافت و با کفش خود برایش از چاهکی آب کشــید و به او نوشاند. به گفته پیامبر اکرم(ص)بر اثر همیــن یــک رفتار خداوند او را مشــمول رحمت خــود کرد. در این حــال یکی از یاران رســول خدا پرســید: آیا رفتار درســت با چهارپایان هم «اجری» دارد برای ما؟ و حضرت پاسخ داد: آری سیراب کردن هر جگر تشنهای اجر دارد. طبق این حدیث، عرصه اخالق و رفتار درســت اختصاص به انسانها ندارد و هر موجود زندهای مشمول عرصه اخالق است.

ســعدی این حدیث را دستمایه خود ساخته با کمی دستکاری روایتی از این دست از آن در بوستان به دست میدهد: یکی در بیابان سگی تشنه یافت برون از رمق در حیاتش نیافت کله دلو کرد آن پسندیده کیش چو حبل اندر آن بست دستار خویش به خدمت میان بست و بازو گشاد سگ ناتوان را دمی آب داد خبر داد پیغمبر از حال مرد که داور گناهان از او عفو کرد آموزههایی از این دســت موجب شــد تــا در میان جامعه اســالمی مالطفت خاصی با حیوانات رواج پیدا کند و سگها نیز از تعرض دیگران در امان باشند، تــا جایــی که در یکــی از منابــع اخالقی قرن ششــم این داســتان آمده اســت که بخوبی نگاه عارفان مسلمان را به سگها نشان میدهد.

«و خواجه امام ابو اســحق شــیرازی روزی در راهی میرفت. ســگی فرا پیش آمد، شــاگردی که در خدمت بود، بانگ بر ســگ زد تا راه آن بزرگ خالی شــود. خواجــه امــام گفــت: ال تطــردوه! امــا علمــت آن الطریــق بینی و بینه مشــترک [مرانیــدش، مگــر نمیدانــی کــه راه میان مــن و او مشــترک اســت؟]» (مکارم اخــالق، رضیالدیــن ابــو جعفر محمــد نیشــابوری، در دو رســاله در اخالق، به کوشش محمد تقی دانشپژوه، تهران، دانشگاه تهران، ،1341 ص )111

در سیاستنامه نظام الملک طوسی نیز داستان یکی از بزرگان آمده است که خداونــد فقــط به خاطر رفتار مهربانانه او با ســگی َ گرگینیا دچار بیماری گری، او را میبخشــد و در جوار رحمت خود جای میدهد. سیاستنامه، سیر الملوک. حســن بن علــی نظام الملک طوســی، به کوشــش دکتــر جعفر شــعار. تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ ششم ،1373 ص .)180-177

داســتان اصحــاب کهــف و اشــاراتی کــه بــه ســگ آنها در قرآن شــده اســت، دســتمایه عارفانی چون عطار شــده اســت تا درباره ارزش عمل و رفتار درست تأکید کنند و بگویند در این عالم این خداوند اســت که: «گه ســگی را ره دهد در پیشــگاه/ گه کند از گربهای مکشــوف راه». رفتارهایی که امروزه مشــخصاً بر ضد ســگها صورت میگیرد، گویی بر یک فرض مســلم استوار است و آنکه سگها موجودات یا اشــیای اضافی هســتند که ناخواســته وارد عالم خلقت شــدهاند و وظیفــه ما اســت که آنهــا را از صفحه روزگار پــاک کنیم. حال آنکه آنها را کســی آفریده اســت که ما به اصطالح اشــرف مخلوقــات خود را آفریــده او میدانیم. در نتیجه گویی کشــتار نظاممند ســگها تالشی اســت در جهت اصالح خطای خالق! ســخن کوتاه، این شــیوه فارغ از ناکارآمدی، نه با ســنت اســالمی ســازگار اســت و نه با نگرش اکولوژیک مدرن همســو است. بهتر است وقتی با معضلی مواجه میشویم، بهجای پاک کردن صورت مسأله، درست با آن مواجه شویم.