زنجانی ها چطور از سیل کره گرفتند؟

موفقیت طرح های آبخیزداری در باال بردن سطح معیشت کشاورزان

رضاآبادیهــا از بارانهــای بیامــان امســال خوشحالند. سیل آمد ولی آنها را نبرد، پخش شــد توی زمینهایشان و محصول را زیاد کرد. آبادیراراستیراستیآبادکرد.مردمرضاآباد، روستاییدربخشزنجانرودشهرستانزنجان، خاطــرات زیــادی از روزهایی دارنــد که بیآبی امانشان را بریده بود.

«بیآبــی بیچارهمــان کــرده بــود. بیشــتر ســاعتهای روز را آب نداشتیم. میدانستیم باید صرفهجویی کنیم اما چقدر صرفهجویی میکردیــم کــه آب چنــد ســاعت کمتــر قطع شــود؟ منبع گذاشــتیم و یک نفر را مسئولش کردیــم که حواســش بــه مصــرف آب از منبع باشــد. این بــرای آب آشــامیدنیمان بود. آب کشاورزی هم که دیگر برای خودش مصیبتی بــود.» ایــن را غالمعلی میگوید، کشــاورز 55 ســاله که تمام عمرش را در روســتا بوده: «آب ما از چشــمه ســلطان بود که چند ســال است آبش کم شــده ولی حاال میگویند وضعیتش بهتر است. یک چاه هم در روستا داریم. اینجا کار مردم کشــاورزی است و اگر آب نباشد باید جمع کنیــم و برویم. امســال بعــد بارانهای بهــار، زمینهایمــان خــوب آب گرفــت. االن ماشاءاهللمحصولخوباست.»

رضاآبــاد یکــی از روســتاهایی اســت کــه مدیریــت ســیالب در آن انجــام شــده و حــاال سیالب ویرانگر برای مردم این روستا درآمدی بیشــتر از هرسال به همراه داشته است. مردم ایــن روســتا دیگــر میداننــد کارهایی کــه دارد در باالدســت روســتا برای مدیریت آب انجام میشود،برایشانسودبخشاست.

«قبالًمردمدوستنداشتندمنابعطبیعی در روســتا کاری کند. میترسیدند به ضررشان شــود امــا وقتــی نتیجــهاش را دیدنــد دیگــر خودشان از این کار استقبال میکنند. خودشان میخواهنــد منابــع طبیعــی بیاید و برایشــان آبخیزداریکند.»

کشاورز این را میگوید و برایم جالب است کــه از اصطالح آبخیــزداری اســتفاده میکند. مــردم بــا اصطالحــات مدیریــت آب آشــنا شــدهاند و این یعنــی پذیرش آنچه برایشــان سودمنداست.

زنجان اســتانی اســت که شاید بشود گفت هــر نقطــهاش بــه لحــاظ آب و هوایــی بــرای خودش یک ســاز میزند. همیــن رضاآباد که 76 کیلومتری شــهر زنجان اســت هوایی گرم و خشــک دارد. ســمت طارم امــا بروید هوا به کل شــرجی و دمدار میشود. در مسیر آببر و گیلوان که حرکت میکنــم، این را خوب درک میکنم. میگویند به خاطر این است که طارم ارتفاعش پایین است و رودخانه معروف قزل اوزن هــم در این منطقه جریان دارد. دره قزل اوزن در واقع همان دره طارم است و به خاطر همیــن هــم آب و هــوای طارم گرم و شــرجی اســت و بالطبع هــم محصوالت زیــادی آنجا رشد میکند مثل زیتون و انار و سیر و برنج که برنج گوهر طارم معروف است. گوجه فرنگی روســتای َون َســر هم هســت که بــرای خودش آوازهای دارد. بقیه جاها اما اینطور نیست. در زنجانبهجزماهنشانوایجرود،بقیهدشتها ممنوعه هســتند. این را خلیلآقاجانلو، مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان زنجان میگویــد و ادامــه میدهــد: «دشــت ابهــر و دشت زنجان دشتهای مهم اما ممنوعه ما هستند و اگر در ماهنشان و ایجرود هم مشکل حاد نداریم، دلیل بر آن نیســت که آنجا هیچ محدودیتیوجودندارد،فقطوضعیت شاناز بقیه جاها بهتر است. ما در بعضی دشتهای اســتان ســاالنه باالی یک متر افت ســفره آب زیرزمینــی داریــم. در هرحال زنجان اســتانی نیمه خشک با بارندگی متوسط003 میلیمتر در سال است. خوشبختانه سال آبی 98 79، تا حاال 400 میلی متر بارندگی داشــتیم که رشد خوبــی را نشــان میدهد اما نمیشــود به این بارندگیها امیدوار شد. وضعیت منابع آبی با توجه به بارندگی متأسفانه روند خوبی را نشان نمیدهد.مادرمدیریتآب،سهبحثداریم؛ یکی مدیریــت مصرف اســت، یکی مدیریت انتقال و عرضــه آب و دیگری بحث مدیریت تولید آب اســت که شــامل همــان بحثهای آبخیزداری میشــود. ما در واقع هدفمان این اســت که بارندگــی را همانجــا در محل بارش ذخیرهکنیم.»

اما آیا قبالً اقدامــات آبخیزداری در زنجان بدرســتی انجام نمیشده؟ آقاجانلو در پاسخ به این ســؤال میگوید: «اقدامات آبخیزداری وجود داشــت اما کمرنگ شــده بــود ولی حاال بــا اعتباراتی کــه از صندوق توســعه ملی داده شد، کارهای خوبی دارد انجام میشود. هرجا این پروژهها را اجرا میکنیم مردم خوشحال و امیدوار میشوند. در روستاها یکی از مشکالت اساســی، آب شرب است و البته آب کشاورزی. وقتــی ایــن اقدامــات انجــام میشــود، مردم امیــدوار میشــوند کــه پایــداری در آن منطقه افزایش پیدا میکنــد. االن در منطقه رضاآباد ســیالب مدیریــت و مهــار و بــه درآمدزایــی مردم کمک شــد. باغهاشــان چندبرابر شــده و این وابســته بههمان ســیالبی است که آنجا مدیریت میشــود. حاال مردم از همان سیلی که میتوانست باعث خسارت و تخریب شود، درآمد دارند. در واقع هم ســیل کنترل شــده و هم درآمدی برای کشاورزان ایجاد شده است.

در خود شــهر زنجان هم تمام آبراهههای اصلی که به شــهر منتهی میشده مدیریت و کنترل سیالب شــده و ما دغدغه سیلخیزی را در خود شهر زنجان نداریم. البته در کل استان نگرانیهایی وجود دارد آن هم اوالً یک ســری بحثهایش بحث زمینشناسی و توپوگرافی اســت. مــا در ســطح اســتان زنجــان یکســری اراضی «بدلند» یا زمینهای نامرغوب داریم که پوششــی ندارند و سلیخیز و فرسایش پذیر هم هســتند. اما جاهایی که وضعیت بحرانی بــوده، پخــش ســیالب انجام شــده کــه تأکید میکنم یکی از بحثهایی اســت که میتواند در بخــش افزایــش درآمــد جوامــع محلــی و پایــدار کــردن معیشت شــان کمــک کنــد. ما آبگرمکنهــای خورشــیدی را در روســتاهای دورافتــاده نصب کردیم تا جاهایــی که مردم از درختــان و بوتههــای جنگلــی بهعنــوان سوخت اســتفاده میکردند، از آبگرمکنهای خورشیدی اســتفاده کنند؛ جاهایی مثل سرخ آباد و روستاهای تازه کند.

آقاجانلو به دیگر اقداماتی که در این زمینه انجام شده اشاره میکند: «کارهای بیولوژیکی زیــادی هــم انجام شــده از جملــه تولید نهال اُرس که یک درخت بسیار مقاوم و دیرزیست اســت و جــزو گونههای قدیمــی ایران اســت. اُرسگونهبومیاستاناستوبرایجنگلکاری استفاده میشود. تولید و ریشهزاییاش خیلی ســخت اســت متأســفانه و تولید بذرش هم. ما ســه چهار ســال اســت که داریــم در تعداد گســترده تولیــد میکنیــم کــه بــه ایــن شــکل منحصربهفرداست.»

آب زنجان از دو منبع تأمین میشود؛ یکی ســد تهم اســت و دیگــری چاههایی در شــرق زنجان با نام ذاکر که در روستای ذاکر در بخش مرکزی زنجان و در دشت بناب حفر شده.

کار آبخیزداری در دشــت بناب که دشــتی نســبتاً تنک است، درحال انجام است. مهدی نوربخــش، کارشــناس آبخیــزداری و مدیــر روابط عمومی اداره کل منابع طبیعی اســتان زنجان کــه در بازدید از طرحهــای آبخیزداری ایــن منطقــه همراهــیام میکند در ایــن باره توضیــح میدهــد: «پــروژه ذاکر پــروژه تغذیه مصنوعی و پخش ســیالب، شــروعش توسط شرکت سازمان آب در دهه 70 بوده. باالدست بنــد انحرافــی گابیونــی احــداث کردنــد و آب منحــرف شــده از آن بند از طریــق دو کانال به