ایران فقط تهران نیست

آیا دولت در زمینه تمرکززدایی موفق عمل کرده است؟

ایــران تهران نیســت اما از همــان آغاز که این شهر بهعنوان پایتخت انتخاب شد، همه امکانــات این کشــور پهناور را بلعیــد تا جایی که برای بســیاری از شــهروندان سایر مناطق چــارهای جــز مهاجرت باقــی نمانــد. تمرکز امکانات اقتصادی، آموزشی، فرهنگی ...و در این شــهر بیدر و پیکر از یکسو و وابسته کردن نظــام اداری بــه آن هــم از ســوی دیگر، عمالً تهران را به یک چاه ویل بدل کرده است.

اما مشکل فقط به دردسر و گرفتاریهای اداری یــا کــم برخــورداری اســتانهای دور از مرکز بهدلیل بلعیده شدن همه امکانات در تهران ختم نمیشــود بلکه با طوالنی شــدن ایــن معضــل آرام آرام نوعی از نقار فرهنگی و احســاس محرومیــت عمیــق و تبعیــض نیز شــکل میگیرد که میتــوان گفت مرحله پیچیــده و بغرنجــی از ایــن مشــکل اســت. کشورهای دیگر برای دچار نشدن به این آفت یا رهایی از آن چه شیوهای را پیش گرفتهاند؟ توزیــع امکانــات و غیرمتمرکــز کــردن نظام اداری چــه مقدماتــی دارد و آیــا دولتهــای یازدهم و دوازدهم توانســته انــد الاقل گامی کوچــک در جهــت تمرکززدایــی و رفــع ایــن مشکلبردارندیانه؟ ■ تمرکززداییفرهنگی

وزارت فرهنــگ و ارشــاد اســالمی یکــی از وزارتخانههای پیشــتاز در زمینه تمرکززدایی اســت و وزیــر فرهنــگ و ارشــاد اســالمی بــا شــعار محوری «ایــران فقط تهران نیســت» تــالش کــرده اســت توزیــع عادالنــهای در زمینــه رویدادهــا و زیرســاختهای فرهنگی انجــام پذیــرد. علی غیاثی ندوشــن مدیرکل هماهنگــی امــور اســتانهای وزارت فرهنگ و ارشــاد اســالمی با تشــریح گامهایــی که در این وزارتخانه در زمینه گریز از مرکز برداشــته شده اســت، میگوید: «دکتر صالحی از زمان مسئولیت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشــاد اســالمی تمرکززدایی را در ســرلوحه فعالیتهــای این معاونت قــرار داده بودند. برای اولین بار در معاونت فرهنگی با دستور ایشان صدور مجوز انتشــار کتاب به 10 استان کشور تفویض اختیار شد درحالی که تا قبل از آن مجوز انتشار کتاب تنها در دو شهر تهران و قم صادر میشد.صدور مجوز انتشار کتاب در قمبیشترشاملکتابهایدینیومذهبیبود و در ســتاد فرهنگ و ارشاد اسالمی نیز مجوز انتشــار همه کتابهای کشــور پس از بررســی تقاضای نویسندگان و ناشــران صادر میشد که با سیاســت تمرکززدایی امروز در 10 استان مجوزانتشارکتابصادرمیشود.»

وی بــا بیــان اینکــه صــدور مجــوز انتشــار کتاب بســیار حساس است و این تصمیم نیز با ریســک باالیی همــراه بوده، میگویــد: «در گذشتهصدورمجوزانتشارکتاببیشازشش ماه و گاهی نیز چند ســال طول میکشــید اما حاال با سیاســت تمرکززدایی بین 24 ساعت تــا یــک مــاه و حداکثــر 45 روز مجــوز انتشــار صادر میشــود. ایــن کار کمک بســیار زیادی به نویســندگان و ناشران کرد. بعد از انتصاب دکتر صالحی بهعنوان وزیر فرهنگ و ارشــاد اســالمی این سیاســت در زمینه صدور مجوز انتشــار کتاب ادامه پیدا کرد و همچنان ادامه دارد.»

غیاثی یکی دیگر از رویکردها و برنامههای وزارت فرهنــگ و ارشــاد اســالمی در تمرکززدایی را ســفرهای «برنامهای» وزیر به استانهای مختلف عنوان میکند و میگوید: «ایــن ســفرها عــالوه بر ســفرهای مناســبتی انجام میشــود. ســفرهای مناسبتی معموالً برای افتتاح پروژه و ســخنرانی در یک مراسم خاصیابزرگداشتمفاخرانجاممیشوداما سفرهای برنامهای بیشــتر برای تمرکززدایی و انجام کار و صحبت با هنرمندان و شــنیدن مشــکالت آنها و برطرف کردن موانع اســت. سفرهای برنامهای از بهمن سال 96 آغاز شد و دکتر صالحی در اولین ســفر بــه آذربایجان شرقیرفتندوتابهامروزهمبه31استانسفر برنامهایداشتهاندوتفاهمنامههایمختلفی هــم در ایــن ســفرها به امضا رســیده اســت. برنامههای این ســفرها معموالً شــامل چند بخشاست؛دیدارباهنرمندانوانجمنهای هنری اســتان یکــی از برنامههــای اصلی این ســفر اســت و هنرمندان از نزدیک مشکالت را بیــان میکننــد و تصمیمــات الزم نیــز در همین جلســه گرفته میشــود. تا پیش از این خیلیازهنرمندانبرایبیانمشکلومسائل خود باید به پایتخت میآمدند ولی با انجام این ســفرها آنها در شهر خودشــان از نزدیک مشــکالت و مسائلشــان را بیــان میکننــد و در پایــان ســفر هم نماینــدگان هنرمنــدان و انجمنهــای هنــری بــا معاونــان وزارتخانــه جلســاتی برگــزار میکننــد تــا تصمیمهــا عملیاتیشود.»

یادتــان هســت تا همین چند ســال پیش برای دیدن جشــنواره تئاتر یا فیلــم کودک یا هراتفاقورویدادفرهنگیدیگریمیبایست راهیتهرانمیشدیم؟حاالامااهالیفرهنگ میتوانند شهادت دهند که تا حدودی ماجرا برعکس شــده. بند کفشها را ببندید که باید راهی مریوان یا همدان شــویم. غیاثی در این باره میگوید: «تا پیش از این جشــنواره فیلم فجر همزمان با تهران در چند اســتان کشــور نیز برگزار میشــد و فیلمهای جشــنواره هم بــه نمایش درمیآمد اما این کار با چند مانع همراه بود. یکــی از این ایرادهــا هزینهای بود که باید اســتان بابت اجــاره فیلمها پرداخت میکــرد و همین امر باعث میشــد برگزاری جشنوارهفجردراستانهامستمرنباشد.مادر این دوره ســعی کردیم این جشنواره هرسال عالوه بــر تهران در چند اســتان کشــور برگزار شــود که هزینه آن هم توسط ستاد وزارتخانه پرداخت میشــود و حتــی درآمــد حاصل از فروش بلیت هم به خود استانها اختصاص داده میشــود تا بــا آن هزینههای تبلیغات و اطالعرســانی اکران فیلمها را پرداخت کنند. عالوهبرجشنوارهفیلمفجردرسالهایاخیر جشــنواره فیلم کودک نیز به همین شیوه در استانهای مختلف برگزار میشود و شهریور امسال نیز این جشنواره به میزبانی اصفهان برگــزار شــده و همزمــان در چنــد اســتان نیز فیلمهــا به نمایش درخواهد آمد. جشــنواره فیلــم مســتند، جشــنواره تئاتر و موســیقی و هنرهای تجســمی نیز با نگاه تمرکززدایی در استانهایمختلفبرگزارمیشود.» ■ تمرکززدایی با شبکه ملی اطالعات

اگر در گذشــته شــرکتهای پتروشــیمی و نفتی بهعنوان شرکتهای بزرگ و قدرتمند شــناخته میشدند و همه با اسم شل و توتال آشــنا بودند درحــال حاضر این شــرکتهای قدرتمنــد آیتــی هســتند کــه جایگزیــن شــرکتهای نفتــی شــدهاند و امــروز نــام مایکروسافتواپلبیشترازهرشرکتدیگری دردنیاشنیدهمیشود.

مهرداد ترابیان مجری توســعه ارتباطات روســتایی وزارت ارتباطــات بــا اشــاره بــه این موضوعکهامروزفناوریاطالعاتگاممهمی در تمرکززدایــی برداشــته، میگویــد: «یکــی از راهبردهــای وزارت ارتباطــات در دولــت دوازدهم توســعه همگانی اســت. با توجه به اینکه شهرهای ما در لبه تکنولوژی قرار دارند و نســل ســوم و چهارم تلفن همــراه در تمام شهرهای کشور وجود دارد سال گذشته تمرکز خودمان را روی توسعه روستایی قرار دادیم. در ابتدای دولــت دوازدهم وقتی تصمیم به شــتاب در توسعه روســتایی گرفتیم متوسط روســتاهای متصل به شــبکه ملــی اطالعات 32 درصــد بــود و امروز بــه بــاالی 70 درصد رســیده اســت و از نظر جمعیتی بیش از 85 درصــد روســتاها بــه شــبکه ملــی ارتباطــات متصــل شــدهاند.برای توســعه روســتایی دو اســتراتژی وجود دارد؛ اول دسترسی به تلفن همــراه و دومــی دسترســی بــه شــبکه ملــی اطالعات. در حال حاضر اهالیًروستا که برای گرفتن برخی ســرویسها قبــال مجبور بودند به روســتاهای بزرگتر یا دهســتانها و شهرها بروند امروز در روستای خودشان به همه این ســرویسها دسترســی دارند. به طــور خاص بــا بانکــداری الکترونیکــی نیاز نیســت برای کارهای بانکی به شهر مراجعه کنند. بخشی از ایــن کار با راهاندازی ســامانههای ATM در روســتاها انجــام گرفت که از محــل اعتبارات توسعه روستایی وزارت ارتباطات تأمین شده و بخشی هم با توسعه شبکه ملی اطالعات. به این ترتیب اهالی روســتا با نصب اپهای مختلف بانکــداری روی گوشــیهای موبایل میتواننــد از خدمــات آنهــا اســتفاده کنند.» ترابیــان یکــی دیگــر از خدماتــی را کــه باعث تمرکززدایی و کم شدن رفت وآمد روستاییان بــه شــهرها شــد بحــث اســتفاده از خدمات آموزشی در بستر شبکه ملی اطالعات عنوان کرده و میگوید: «تا پیش از این دانشآموزان و دانشــجویان روســتایی بــرای اســتفاده از خدمــات آموزشــی، ثبتنــام دانشــگاهها و دیــدن نتایج دانشــگاه مجبور بودند به شــهر رفت وآمد داشته باشند یا مسافت طوالنی را طی کنند تا در یک کافینت بتوانند این کارها را انجــام دهند امــا امروز از همــان خانههای روســتایی میتواننــد از این خدمــات براحتی اســتفاده کنند و کارهــای مربوط به دانشــگاه یــا ثبتنام و غیــره را انجــام بدهند.» بهگفته وی توســعه شــبکه ملــی باعــث مهاجــرت معکــوس شــده یا روســتاهایی که تــا پیش از این کمتر کســی آنها را میشــناخت در بستر وب و فضای مجازی معرفی شــده، گردشگر جــذب کرده و صنایع دســتی آنهــا رونق پیدا کرده اســت. فراهم کردن زیرســاخت شــبکه ملی اطالعات برای مدارس و هوشمندسازی آنها و همچنین ســالمت الکترونیک از دیگر کارهایی اســت که بــرای تمرکززدایی توســط وزارت ارتباطات انجام گرفته اســت. مهرداد ترابیان با بیان این موضوع برنامههای آینده را شــتاب برای متصل کردن بقیه روستاها به شــبکه ملی اطالعــات برشــمرده و میگوید: «اســتفاده از خدمات IOT یا «اینترنت اشیا» در روســتاها از دیگــر برنامههایی اســت که به اجــرا درخواهــد آمد. یکــی از موارد اســتفاده از IOT در آبیــاری هوشــمند خواهــد بــود که میتوانــد تا 30 درصد مصــرف آب را کاهش دهــد. با نصــب تجهیزات کوچکــی در باغها و مــزارع سنســورها تشــخیص میدهنــد چه زمانــی نیاز به آبیــاری داریم و چه زمانی باید ســم زده شــود. بهعالوه با این شیوه میتوان همه مزارع را رصد ماهوارهای کرد.» ■ تمرکززداییاجتنابناپذیراست

دکتــر یعقــوب موســوی جامعهشــناس شــهری یکــی از اعضــای کمیته تهیــه: طرح «تمرکززدایی از پایتخت» اســت کــه دو دهه قبل شــکل گرفــت و طرحــی را در این زمینه پیشــنهاد داد. وی در ایــن باره میگویــد: «دو دهــه قبــل یکــی از معاونتهای شــهرداری تهران از اصحاب دانشــگاه خواســت طرحی در زمینــه تمرکززدایــی از تهــران تهیــه کنند. من هم در این تیم حضور داشتم و ما موفق شدیم یک طرح تحقیقی آماده کنیم و در آن به الزامــات و ضرورتها بپردازیم. فراخوانی نیز در این زمینه تدوین کردیم اما متأســفانه طــرح به مرحله اجرا درنیامــد.»وی به حفره و گــودال بزرگــی که تهــران را از دیگر شــهرها متمایــز میکنــد اشــاره میکنــد و میگویــد: «در ادبیــات شــهری وقتــی صحبت از رشــد فوقالعاده شهرنشــینی میشــود طرح رشد ناهمگــن و ناهنجــار شــهری در کنــار رشــد مثبت شــهری مــورد ارزیابــی قــرار میگیرد. کارشناســان و محققان شهری همانطور که به رشــد شــهری اهمیــت میدهند به رشــد ناموزون یا رشد ناقص و معیوب و بیمارگونه شهری در سطح ملی نیز توجه میکنند. این رشــد معیوب تبعــات و آســیبهای فراوانی برای ساکنان این مادرشهر ایجاد کرده است. تهرانشهریاستکهفاصلهاشباشهرهای توســعهیافته دوم یا سوم و چهارم بسیار زیاد است و حفره بزرگ و گودال بزرگی تهران را از این شهرها متمایز میکند.اگر بقیه شهرهای توســعهیافته را مشــهد، اصفهــان و شــیراز درنظر بگیریم مقایســه تهران با این شهرها در ابعاد مختلف حاکی از یک شــکاف بسیار بــزرگ در زمینــه فضایی و اجتماعی اســت. عمــده امکانات و خدمات، گردش ســرمایه، فعالیتها، جمعیت و بسیاری از جاذبههای زندگی شــهری در تهران جمع شده و درعین حــال باید بپذیریم که بســیاری از مشــکالت مزمن تهران پنهان اســت و زیر پوســت شهر قراردارند.بنابراینشکافطبقاتی،اقتصادی و فضایی بین دارا و ندار هر روز بیشتر میشود. از نظر جامعهشناســی شــهری پیامد آشــکار این شــکافها تضادهای اجتماعی است که جرایم، آسیبها و ناسازگاریهای اجتماعی محصــول همیــن تضادهــا هســتند.» دکتــر موسویسیاستتمرکززداییرااجتنابناپذیر میدانــد و میگویــد: «بایــد کمیتههــای برنامهریــزی در ســطح دولــت، مجلــس و سازمانبرنامهوبودجهدرخصوص«آمایش سرزمینی» تشکیل شود و با مطالعه مناطق مختلف کشــور خدمــات و امکانــات و نیروی انســانی را در ایــن مناطــق توزیــع کننــد. باید بپذیریــم کــه تمرکززدایی به شــکل مطلوب نیســت و در حد انتظار انجام نشده و سرعت ما در برنامهریزی بسیار کند و ضعیف است. بسیاری از جوامع در این چند دهه نظامهای اقتصادی و اجتماعیشان را متحول کردهاند ولی در ایران کارشناسان نظرات مختلفی در بحث تمرکززدایی مطرح میکنند و هر چند وقــت یــک بــار نیــز در مطبوعات و رســانهها ایــن موضوع داغ میشــود و دوبــاره فروکش میکند.» ■ تمرکزگراییآفتنظاماداری

ابوالفضــل ابوترابــی نماینــده مجلــس و یکــی از اعضای ناظر در شــورای ســاماندهی مرکــز سیاســی و اداری کشــور و تمرکززدایــی معتقد اســت تمرکزگرایی باعث فربه شدن دولت و فساد اداری میشود. او معتقد است همه دولتها تا به امــروز تن به تمرکززدایی ندادهانــد و نخواســتهاند اختیــارات خــود را واگــذار کنند. ایــن نماینده مجلــس که طرح مدیریت جامع شــهری و روستایی را با هدف تمرکززدایــی به مجلــس ارائه داد نتوانســت رأی اعتماد نمایندگان را برای تصویب طرح بهدست آورد.

ابوترابــی بــا اشــاره بــه اینکــه بســیاری از کشــورهای جهــان ســوم تمرکزگــرا هســتند، میگویــد: «آفــت بــزرگ یــک نظــام اداری متمرکــز از بین رفتــن اســتعدادهای محلی و بومــی اســت. در ایــن نــوع نظــام اداری استعدادها شکوفا نمیشوند و هیچ اختیاری بــرای تصمیمگیریهــای محلــی داده نمیشــود. در حالی که یک منطقه صنعتی بــا یک منطقــه گردشــگری متفاوت اســت و نوع اداره آنها نیز با هم فرق میکند. بنابراین عاقالنــه این اســت که اختیــار تصمیمگیری بــه افــراد محلــی در آن مناطــق داده شــود. مسئوالن فرانسه این کشور را فدرال نکردهاند اما در عیــن حال اجازه میدهند تصمیمات محلــی در پارلمانهــای محلــی که منتخب مردم هســتند گرفته شــود. این پارلمانهای محلی در کشــور ما همان شــوراهای اسالمی شهر و روستا هســتند که در قانون اساسی نیز ذکر شــده اســت. در قانون اساسی ما که افراد بزرگــی آن را تدویــن کردهانــد ایــن موضــوع بخوبــی دیده شــده و اگر به اصــول 100 تا 104 دقت کنیم میبینیم که اختیارات مناسبی به شــوراها داده شده است. ما باید پارلمانهای محلــی را کــه همان شــوراها هســتند تقویت کــرده و اختیارات الزم را به آنها واگذار کنیم.» ابوترابی با تأکید بر اینکه مسیر معکوس شده و امروز نمایندگان مجلس دنبــال آب، برق، گاز و آســفالت خیابانهــای حــوزه انتخابیــه خودشان هستند تا در دوره بعد رأی بیاورند، میگویــد: «پارلمان ما تبدیل به یک پارلمان محلی شده و 95 درصد فعالیت نمایندگان به حوزههای خودشــان ربط پیدا میکند و به این ترتیب از مسائل کالن و مهم کشور غافل میشــوند اما اگر شــوراهای اســالمی شــهر و روســتا را تقویت کنیــم و امور غیرحاکمیتی را به آنها، شهرداریها و دهیاریها که منتخب مردمهستندواگذارکنیمنمایندگانمیتوانند بیشتربهدولتنظارتداشتهباشند.»

علی غیاثی ندوشن مدیرکل هماهنگی امور استانهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی: قبال ً صدور مجوز انتشار کتاب بیش از شش ماه و گاهی حتی چند سال طول میکشید اما حاال با سیاست تمرکززدایی و تفویض اختیار به 10 استان برای صدور مجوز، بین 24 ساعت تا یک ماه و حداکثر 45 روز مجوز انتشار صادر میشود مهرداد ترابیان مجری توسعه ارتباطات روستایی وزارت ارتباطات: با توجه به این که شهرهای ما در لبه تکنولوژی قرار دارند ما تمرکز خودمان را روی توسعه روستایی قرار دادیم. ابتدای دولت دوازدهم وقتی تصمیم به شتاب در توسعه روستایی گرفتیم متوسط روستاهای متصل به شبکه ملی اطالعات 32 درصد بود و امروز به باالی 70 درصد رسیده است یعقوب موسوی جامعهشناس: دو دهه قبل یکی از معاونتهای شهرداری تهران از اصحاب دانشگاه خواست طرحی در زمینه تمرکززدایی از تهران تهیه کنند. من هم در این تیم حضور داشتم و ما موفق شدیم یک طرح تحقیقی آماده کنیم و در آن به الزامات و ضرورتها بپردازیم. فراخوانی نیز در این زمینه تدوین کردیم اما متأسفانه طرح به مرحله اجرا درنیامد