شرق نمیتواند خأل حضور غرب در سیاست خارجی ایران را جبران کند

حشمتاهلل فالحت پیشه در گفتوگو با «ایران» مطرح کرد

در روزهایی که برجام دچار مانع تراشــی امریــکا شــده و رابطــه بــا اروپاییهــا گره خــورده، منتقدان دولت حســن روحانی از لــزوم بازگشــت بــه سیاســت نــگاه بــه شــرق میگویند. سیاســتی کــه در دولت محمــود احمدینژاد تحکیم شــده بود. آنهــا از همــان ابتــدای آغــاز مذاکــرات هســتهای در ســال 92 هم براین موضوع تأکید داشتند اما حاال میگویند وضعیت برجــام بایــد نقطه آغــاز تجدیــد حیات نگاه به شــرق باشــد. نگاهی کــه دیگر در آن اروپــا و قدرتهایــی نظیر ژاپــن، کره، استرالیا ...و یا عمالً جایی ندارند و یا اینکه از حاشــیهایترین نقــاط سیاســتورزی جمهوری اســالمی در عرصه بینالملل اهمیت بیشــتری پیدا نمیکننــد. آیا این نــگاه میتواند خألهای ایجاد شــده بعد از خــروج امریــکا از برجــام در سیاســت خارجی ایــران را جبران کند؟ این ســؤال را بــا حشــمتاهلل فالحــت پیشــه، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس مطرح کردهایم. کسی که معتقد اســت فاکتــور گرفتــن غرب در سیاســت خارجی جمهوری اســالمی ایران چیزی نیســت کــه بازیگــران شــرقی بتواننــد و بخواهند که خأل آن را پر کنند.

■ در ماههــای اخیر و در پی جدیتر شــدن رایزنیهــا و مذاکــرات دولــت ایــران بــا طرفهــای اروپایــی جریانهــای منتقــد دولــت با اصرار بیشــتری بر نگاه به شــرق تأکیــد دارنــد. به ایــن معنا کــه بایــد اروپا را از محاســبات خــود کنــار بگذاریــم و صرفــاً قدرتهــای شــرقی را وارد مرکــز سیاســتورزی خارجی خود کنیــم. این نــگاه در شــرایط فعلــی چقــدر منطقــی است؟

ایران به دلیل مســائل ژئوپولیتیکی و استعدادهایانسانی،سرزمینی،فرهنگی و تاریخــی قابلیتهای بســیار زیــادی در سیاســت خارجــی دارد کــه نمیتوانیــم آن را محــدود بــه یــک حــوزه کنیــم. بــه عبارتــی مــا نمیتوانیم و نباید سیاســت خارجی کشــور را محدود بــه یک دیدگاه در چارچوب نگاه به شرق یا نگاه به غرب کنیــم. اساســاً این نــوع نگاه در سیاســت خارجی و محدود کردن و تمرکز روابط به چپ و راســت یا شــرق و غرب مربوط به دوران جنگ ســرد و دنیای دوقطبی بود که کشورها به دلیل اقتضائات خاص آن دوران به یک طرف نگاه میکردند یا روی یــک طرف ایــن ماجرا تمرکز بــه مراتب بیشــتری داشــتند. امــا در همان شــرایط هم بــرای ایران با مختصاتی کــه دارد در پیش گرفتن آن سیاســت نمیتوانســت توجیهپذیر باشد و این اتفاقاً اشتباهی بود که شــاه هم در آن ســالها مرتکب شد و به ســمت بلوک غرب پیچیــد و موازنه را در سیاست خارجی از بین برد و از همین رهگــذر ضرر هم کرد، کشــور هــم ضربه خورد. در همان زمــان به هر حال برخی بازیگران جهانی آمدنــد و گروهی جدید بــه نــام غیرمتعهدها را ایجــاد کردند که هر چند گســتره وســیعی بــه لحاظ کمی دارد امــا در عمــل شــاهد بــی اثــری این گروه در دنیا بودیم و تا االن این مجموعه معادله خاصــی را در دنیا ایجــاد نکرده. مــن معتقــدم ایران بایــد نــگاه توأمان و متوازنــی به غرب و شــرق داشــته باشــد. این نگاه هم باید در قالب تعریف منافع ملی ما ساخته شود. من معتقدم هرگاه ببینیم منافع ملی ما چــه در غرب و چه شــرق قابل تأمین است نباید از رفتن به سمت به دلیل تمکین برخی شعارهای مبهــم و کلــی، حــذر کنیــم. اتفاقــاً ما به لحاظ ژئوپولیتیکی مجبوریم این تعادل را ایجاد کنیم و این سرنوشــت ماست که روزی به تعادل در این حوزه برسیم چون اساســاً دروازه شــرق و غرب هستیم. این موقعیــت نقطه قوت ماســت که شــعار کلی و مبهم نگاه به شرق که رویگردانی از غــرب را هم به عنوان ضمیمه خود دارد آن را تبدیــل به نقطه ضعف ما میکند. به عبارتی این نقطه قوتی است که یا باید از آن ســود ببریم و اســتفاده کنیم و یا اگر این را نکنیم، نباید توقع داشته باشیم که چنیــن ظرفیتی صرفاً بالاســتفاده و راکد بماند. چون چنین نیست و این ظرفیت راکــد نمیماند بلکه علیــه خود ما عمل خواهد کرد. ■ یعنی حرف شــما این اســت که شــرق نمیتواند جایگزیــن خأل روابط ما با غرب باشد؟

صرفــاً بحــث جایگزینــی نیســت. بحــث این اســت که شــرق بــا مختصات فعلیاش، نگاهش به ما بدون غرب یک نــگاه از باال به پایین خواهد بود. ببینید ما نمیتوانیمیکسویمرزهایجغرافیایی خود که یک ســوی سیاســت خارجی ما را تعیین میکنند، ببندیم. چون اساساً نفی نــگاه و رابطــه با غرب، سیاســت نــگاه به شرق ما را هم تضعیف میکند. ■ چرا؟

چــون مــا ابــزار فشــار و چانهزنــی بــا شــرق را از دســت میدهیم. شــرق االن یک بلوک نیســت. همان طور کــه الزاماً غــرب نیســت. شــرق االن مجموعــهای از کشورهاســت کــه صدها میلیــارد دالر ســود اقتصــادی در رابطــه با غــرب دارد و همزمــان دارای صدهــا میلیــارد دالر سرمایهگذاریهای مشترک با کشورهای غربی هســتند. این شــرق جدید با شرق 30 ســال قبــل فــرق دارد، چــون اساســاً با از بیــن رفتن رؤیــای حکومت جهانی پرولتاریــا در بلــوک شــرق قدیــم، ایــن کشــورها شــخصیت مســتقل و بنابراین روابــط و منافع ملی مســتقل خــود را در عرصــه بینالملــل بــه دســت آوردهاند و محاســبهگرانه عمــل میکننــد نــه ایدئولوژیک. اینها اتفاقــاً اگر ایران بدون رابطه بــا غــرب را در عرصــه بینالملل ببیننــد، بــه مثابــه بازیگــری درمانــده و محتــاج با ما رفتــار میکنند نــه همراه و دوســتی وفــادار. در دوران تحریمهــای قبلی این شرق قدرتمند و دوست زمانی که شــش قطعنامه علیه ما در ســازمان ملل تصویب میشــد، کجا بود؟ داشت کنــار امریکا و اروپا به همین قطعنامهها رأی مــیداد. االن که برجام چنین شــده کجاســت؟ نفــت مــا را زیــر قیمــت بازار میخرد و تضمینی هم برای بازپرداخت بموقــع و ســریع قیمت آن نــدارد. حتی دارند نفت مــا را روزانه میخرند، یعنی کاری میکننــد که نفت مــا روی نفتکش باشــد و نگهداری و انبارداری آن برای ما هزینهبر باشد و بعدًاز آن بخرند. ■ خــب ایــن اتفاقــا رفتــار طبیعــی یک کشــور در عرصــه بینالمللــی اســت که بــرای منافع ملی خود محاســبه کند. فکر نمیکنیــد رفتار شــرق از ایــن منظر قابل گالیهنیست؟

مــن هــم معتقــدم اشــتباه از آنهــا نیســت. آنهــا بــر اســاس محاســبه در چارچوب منافع ملی خود عمل میکنند و از رابطــه بــا مــا در هــر حالتــی دنبــال بیشــترین سود هســتند. وقتی آنها دارند با این نگاه در رابطه با جمهوری اسالمی ایــران رفتار میکنند، توقع این اســت که مــا در نگاه به شــرق و غرب در سیاســت خارجی خودمان اول عینک منافع ملی را بــر چشــم بزنیم. مــا یــک دور تحریم ســخت را در دولت قبل تجربه کردهایم و االن هــم دور جدیــدی از تحریمهــای ســختتر را تجربــه میکنیم. ســؤالی که میتــوان مطرح کــرد، این اســت که این شــرق و بازیگــران اصلــی آن در بزنــگاه مشکالت این تحریمها، بر اساس توانی کــه دارنــد کــدام صفشــکنی را بــه نفع ما انجــام دادهانــد؟ کدام قــرارداد مهم کــه بتوانــد بــاری از دوش کشــور بــردارد را علــی رغــم تحریمهــا با ما بســتهاند؟ کدام تکنولوژی را به ما منتقل کردهاند؟ کدام مبادالت بانکی را برای ما تســهیل کردهانــد؟ دوســتان میگفتنــد تحریــم شــدیم و مثــالً پــژو از ایــران رفــت. مگــر چینیهــا کــه محصولــی بــه مراتــب بی کیفیتتر دارند که حتی خودشان هم از آن اســتفاده چندانی نمیکنند، در حال کاهش تولید و خروج از ایران نیستند؟ ■ خب چیزی که ما در سیاست خارجی بــه آن باید برســیم چیســت؟ یعنی باید رابطه با غرب را برای گرفتن امتیاز بیشــتر و کیفیتر از شــرق، بر رابطه با شرق برتری بدهیم یا اینکه از آن به عنوان ابزار گرفتن امتیاز از شرق استفاده کنیم؟

دقت کنید که حــرف من موازنه بین این دو اســت نه ترجیح یکــی بر دیگری به این معنا که باید بر اســاس محاســبه منافــع ملــی خودمــان، در مقاطــع و مســائل گوناگون ســبک و ســنگین کنیم و ببینیم بایــد با کدام بازیگر بینالمللی شراکت کنیم. و نکته دیگر اینکه شراکت بــا آن بازیگر نباید برای ما معنای تقابل با دیگری را داشته باشد و این را در رفتار خودمان تلقیــن کنیــم. در دوران جنگ ســرد اگر کشوری به ســمت بلوک شرق گرایــش پیــدا میکــرد، قدرتهــای این بلــوک تمام ابزارهای خــود نظیر پیمان ورشو، اتحادیه اقتصادی کشورهای چپ و غیره را در اختیار آن کشــور میگذاشت کــه اینها در برابر ناتــو و گروه همپیمانان امریــکا و اروپــا تــوان ایســتادگی داشــته باشند.

در همان شــرایط البته باز هم همین پشــتیبانی برای خیلی از کشــورها جواب نمیداد و آنها زیر فشار بلوک غرب کمر خــم میکردند. حــاال که دیگــر خبری از این دست پشتیبانیها هم نیست. مانند همان موضوع قطعنامههای هســتهای علیــه کشــورمان کــه دو عضــو اصلــی کشورهای شــرق یعنی چین و روسیه به آن رأی دادنــد. االن در ایــن مختصــات دنیــای امــروز اصــالً مگر میشــود چین کــه حــدود 70 یــا 80 درصــد درآمــدش از کشــورهای غربــی اســت را بــه معنای کالســیک، یک بازیگر شــرقی دانســت؟ در واقع مشــکل دوســتانی کــه میگویند دولــت تمام تخــم مرغهایــش را کالً در ســبد برجام و ارتبــاط با اروپــا چیده این اســت که خودشــان تمام تخممرغها را در سبد شــعار نگاه به شرق چیدهاند که تجربه نشــان داده ســبد مطمئن و قابل اتکایی هم نیست. ■ منتقــدان نــگاه شــما و بــه عبارتــی معتقــدان به سیاســت نــگاه به شــرق با این معنــا کــه اروپــا را در معــادالت خود به حاشــیه ببریــم، ایــن مســأله را مطرح میکنند که مگر اروپا در همین ســالهای اخیر و در جریان برجام برای ما چه کرده و االنچهمیکند؟یعنیمیگوینداروپاهم به عنوان بخش مهمی از جهان غرب با ما متعهدانهبرخوردنکرده.

در اینکــه کیفیــت و حتــی قیمــت تکنولــوژی کشــورهای غربی و شــرقی با هــم تفــاوت زیادی دارد شــکی نیســت. شما هر چه بکنید بازده و کیفیت صنایع کشــوری مانند چین را نمیتوانید با مثالً ژاپن یا آلمان مقایسه کنید. باالخره بعد از برجــام در همان مدت زمان کم ایران 70 میلیــارد دالر موافقتنامــه اقتصــادی با کشــورهای اروپایی و غربی بســت. این قراردادهــا در همــه حوزهها مانند نفت، انرژی، توســعه زیرســاختها، نیــروگاه، خــودرو ...و بــود که نشــان مــیداد وقتی دو طرف به یک ســازه سیاســی مشترک رسیدهاند، میشــود روی چنین حجمی از تبــادالت اقتصادی فکر کرد. شــما این را توجه کنید که این توافقات در فرصت چند ماههای که کوتاه محسوب میشود بــا کشــوری بســته میشــد که پشــت آن چندیــن ســال تحریــم وجــود داشــت و همچنــان در سیاســتهای اصولی خود بــا بازیگــران اصلــی منطقــه و عرصــه بینالملــل در تقابــل بود. ایــن ظرفیت ماست که خیلی از دوستان در داخل آن را نادیده گرفتند و توقع داشتند یک شبه همه چیز عوض شود و همین هم مبنای بهانهگیری شد. مثالً شما بیایید ماجرای قرارداد ما با ایرباس را ببینید. آمدند اول گفتنــد کاالی لوکس اســت و بعد گفتند داریم برای فرانســویها اشــتغال ایجاد میکنیم و برویم از روسها بخریم. پس از برجام قرارداد ما با ایرباس ظرف چند ماه به نتیجه رســید و در مســیر اجرا قرار گرفت. االن در این یک ســال و چهار ماه اخیر برای خرید هواپیمــا از روسها چه اتفاقی افتاده؟ حتی اگر بر تفاوت کیفیت محصول دو کشــور چشم بپوشیم، کدام قــرارداد بــا کــدام مــدل بــه ما پیشــنهاد شــده؟ اینها مشــکالت عملیاتی ماست که وقتــی بهانه میگیریم و مانعتراشــی میکنیم، اصالً به آن فکر نمیکنیم. بعد وقتی یک بازی به هــم میخورد تازه در عمل معلوم میشود آلترناتیوی ندارد. ■ یعنی معتقدید که مث ًال اگر قراردادهای قــوی بــا اروپــا و حتــی امریــکا داشــتیم، سرنوشت برجام فرق میکرد؟

قطعــاً این درســت اســت. مــا اگر در آن موعــد زمانــی بعــد از برجــام برخی بهانهگیریها و سنگاندازیهای داخلی را نداشتیم و توانسته بودیم قراردادهای بــزرگ بــا اروپــا و حتــی شــرکتهای امریکایــی منعقــد کنیــم، حتــی موضع ترامپ نسبت به برجام متفاوت میشد. مــن همان زمــان هــم پیشبینــی کرده بــودم و در مصاحبههایــی گفتــه بــودم که اگر در امریکا کســی بــا دید اقتصادی روی کار بیایــد قطعــاً بــا برجــام مقابله خواهــد کــرد و آن را زیــر ســؤال میبــرد. چون طبیعی بود که انتظار داشته باشند برخــی قراردادهــا را بــا مــا ببندنــد. آن قراردادهــا اگر امضا شــده بود یا حتی در داخــل نشــانههایی از جدی بــودن برای آن بــه وجــود میآوردیــم شــاید وضــع فرق میکرد و همین ترمز دولت امریکا میشــد و این موضوعی بود که ترامپ از آن سوء استفاده کرد.