دانشگاهیان باید نسبت به بروز پوپولیسم حساس باشند

بنابــر نظریــه کارکردگرایــی، در منظومــهای متشــکل از بخشهــای مختلــف جامعــه کــه بــا یکدیگــر در تعامــل کارکــردی قــرار دارنــد، کســر کارکردی یک بخــش جامعه بهدلیل تأمین نشدن تقاضاهای بخش دیگر و بحران زوج سیســتمی میان دو بخش جامعــه، میتوانــد منجــر بــه بحــران مشروعیت کل منظومه شود. توجــه کنیــم تقاضاهایــی کــه از یــک بخش بهبخشی دیگر سرازیر میشود، تأثیــر هدایتکننــده روی بخــش مقصد گذاشــته و کارکرد واقعی آن را دســتخوش تغییر میکند. حل و فصل رابطه کارکردی نهاد دانشــگاه و نظام اجتماعی، نیازمند تحلیل کارکردی بخشهای وسیعتری از کل جامعه است ولی در این یادداشت بر همین زوج سیستم تمرکز میکنیم.

بعــد از انقــاب 1357 طــی حــدود دو دهــه، دانشــگاه میتوانســت از طریــق آمــوزش مهارتهــای تخصصی و اعطای مدرک تحصیلی، تا حد مکفی شــغل و معیشــت آحاد اجتماع را تأمین کند. بســیاری از مشــاغل، هم سنخ رشــته تحصیلی فرد شــاغل نبود ولی به هر روی اشــتغال ایجاد میشد. وقتی دورههای تحصیات تکمیلی از اواخر دهه شــصت شمســی آغاز و رو به تزاید گذاشــت، آموزش عالی توانســت شــغل برای فارغالتحصیان دکتــری را در خود دانشگاهها تأمین کند. از طــرف دیگــر، جاهطلبــی و عاقــه به پرســتیژ و تحســین اجتماعــی، طــی چنــد دهــه در جامعــه فزونــی گرفــت. افتخــار اخذ مدرک فوقلیســانس و دکتری، تــا حد زیادی ایــن پرســتیژ و جاهطلبــی را ارضــا میکــرد. مجموعه این مــوارد، اســتقبال عمــوم جامعــه از ادامــه تحصیــل حتی بــا شــهریههای بــاال (بهعنــوان مثــال در دانشــگاه آزاد) را موجب شــد. تحصیات تکمیلی و آزمونهای کارشناسی ارشــد و دکتری پر جمعیت شــدند. ظاهراً نقص کارکردی در دانشــگاه هــا وجــود نداشــت. عاوه بــر اینکه دانشــگاه ایــن تقاضای اجتماعــی را تأمین و در تحصیات تکمیلی نیز شــغل فراهــم میکرد، متحمل تأمیــن کارکرد دیگری نیــز شــد کــه علیاالصول جــزو وظایفــش نبــود و از نقص کارکردی بخشهای دیگر جامعه بدان تحمیل شــده بود: بحران شغلی و روانشناختی جوانان دیپلمه. این موضوع دانشــگاهها را - که روزبهروز به تعدادشان افزوده میشد - مجبور ســاخت دورههای کارشناسی و تحصیات تکمیلی وســیعی را بدون توجــه به آینده شــغلی فارغالتحصیان و وجــود تقاضای کافی در حوزه اشــتغال، گســترش داده و دانشــجوی بیشتری جذب کنند. بروز بحران مابین کمیت و کیفیــت فارغالتحصیان و حوزه اشــتغال، بوضوح قابل پیشبینــی بود.جهت رفع نواقص فــوق، طرحهایی برای دانشگاه تحت عنوان دانشگاه «کارآفرین» و «دانشبنیان» داده شد و با اصطاح «نسل سوم دانشگاه» از آنها یاد شد؛ گرچــه این اصطاح اشــتباه و نابجا اســت؛ زیــرا چنین القا میکند که وظیفه و رســالت دانشگاه صرفاً در ارتباطش با صنعت و دانش معطوف به کار و ثروت خاصه میشود. ایــن رویکرد، رســالت اصلی دانشــگاه را مــورد غفلت قرار میدهد.تحمل نقص کارکــردی بخشهای دیگر جامعه به همراه دیدگاههای بســیار محدودکننــدهای که در خال انقــاب فرهنگــی بــر مفهــوم و نهــاد دانشــگاه وارد آمــد، موجب شد دانشگاه از کارکرد و رسالت اصلی خود در قبال جامعه عدول کند. در ادامه، مسئولیت خطیر اهالی دانشگاه در قبال جامعه را در دو حوزه (الف) تولید دان ِش واقع بینانه و کارآم ِد مورد نیاز بخشهای جامعه و (ب) افزایش آگاهی و تفکر آحاد جامعه و عقاید گروههای اجتماعی، شرح میدهیم. ■ مسئولیت خطیر اهالی دانشگاه در قبال جامعه بخشهــای مختلــف جامعــه امــروز ایــران از حوزههــای ارزشــی و انســانی ماننــد فرهنــگ و روانشناســی گرفتــه تا حوزههــای عملی و فنی، درعطش دانــش کارآمد، جهت تحلیل واقعبینانه وضع موجود، اتخاذ سیاستها و تجویز راهحلهــای صحیــح اســت. تولید و کاربســت ایــن دانش وظیفه دانشــگاه اســت. این موضوع، دانشگاهیان را ملزم میکنــد در فعالیــت و پژوهشهــای خــود به جــای توجه صرف به انتشار مقاله در مجله های بینالمللی، به مسائل و تعارضات موجود در جامعه توجه کنند. در ســالهای اخیــر شــاهد تغییــر رویکــرد سیاســتهای دانشــگاهی و عطف توجه به مســائل بومی هستیم. منتها ارتباط دانشگاه با جامعه نمیتواند فقط به خدمترسانی تکنیکــی یا اعطــای مــدرک محدود شــود. نقــد وضعیت موجــود و بیــان آزادانه تفکــرات علمی و نتایج پژوهشــی، پیش شرط فعالیت دانشگاه است. ایدئولــوژی و مصلحت، نباید پژوهش و اســتفاده از دانش را محــدود یــا بــه مســیر دیگــری هدایــت کننــد. «گفتمان دانشــگاه» مجموعــه معیارهــا و روشهــای فکــری و پژوهشــی اســت که دغدغه فهم صحیح و نقد بی طرفانه اندیشــهها را داشــته و جانب حقیقت را میگیرد. گفتمان دانشــگاه حافــظ منافــع هیچ طبقــهای نیســت و حقیقت را فــدای مصلحــت و منفعــت نمیکنــد (منوچهــر ذاکر، رســالت خطیــر دانشــگاه و آموزش عالــی در ایــران امروز، )/474277/http://www.ion.ir/news دانشگاهیان بایستی نسبت به بروز پوپولیسم، عوامفریبی و استحاله فکری در جامعه که نتیجه انفصال افراد جامعه از تفکــر، تأمل، نفس آموختن و حداقلی از حقیقتجویی اســت، منتقــد باشــند و در مســیر آگاهی دادن بــه جامعه بهطــور مســتمر تــاش کننــد. در حــال حاضــر تعارضات عقیدتــی، فرهنگــی و اجتماعی بســیاری در جامعه وجود دارد کــه میتواند آینده ایران را آبســتن بحران کند. برخی از این موارد عبارتند از: تعارض عقاید و ساختارهای سنتی با نســخههای (شــبه) مدرنیســتی رو بــه رشــد در جامعه، سست شدن برخی ارزشهای اخاقی و تزاید رذیلتهایی همچون دروغ گویی که تبیین واقعبینانه از وضعیت اخاق درکشوررامیطلبد،استفادهازعلومشناختیدربخشهای مختلف جامعه، چرا که دیدگاه و معرفت انسان معاصر را در جهانبینی، انسان شناسی و اخاق دگرگون کرده است، تنــوع قومیتی و لزوم ارائه یک نظریه هویتبخشــی فهیم در کشــور، نظام رانتی و تخلفات اقتصادی. اکنون ضروری است برای ایجاد پایداری اجتماعی و عقیدتی در جامعه و جلوگیری از تبدیل تعارضات فوق به آشوب، تا میتوانیم ناهنجاریها، اختاف عقاید و تعارض خرده فرهنگها را به حوزه نظری انتقال داده و به شیوه مسالمتآمیز تحت گفتمان دانشگاهی تبیین و حل و فصل کنیم. چنانچه عقاید اجتماعی و سیاسی با محکهای دانشگاهی چکــش نخورنــد، تقابــل دگماتیــک و جاهانــه آنهــا بــه بیانیههــا، هیجانات و خلجانات آنی تودهها و برخوردهای خیابانی کــه تابع اخاقیات گفتوگویــی پایینتر از اخاق آکادمیــک هســتند، کشــیده میشــود. مملکــت ما تــاوان بدفهمیهــا و ســوخت و ســوزهای سیاســی و ایدئولوژیک بســیاری را از عصر مشــروطه تــا عصر حاضــر داده و دیگر بس است. دانشــگاهیان نخست بایستی دکترین گفتمان دانشگاه را معیار و منوال فکر و عمل خود قرار داده و در راه ایفای مسئولیتهای فوق گام بردارند. دانشگاه بایستی به افراد جامعه بیاموزد «عقیده» را بر مبنای «مهارت تفکر» پرورش دهند.