تشکیلکمیتهمشترکبینافغانستانوایران

گرد و غبار که به سیســـتان و بلوچســـتانیها حمله میکند، بحث حقابه هامون دوباره سرتیتر همه خبرها میشود. اما اگر افغانســـتان راضی میشد تا حقابه هامون را از هیرمند بدهد ســـهم تـــاالب هامون که یکـــی از کانونهای اصلی ریزگردها اســـت از این حقابه چقدر میشـــد؟ آنطور که «وحید پورمـــردان» مدیرکل حفاظت محیط زیســـت سیســـتان و بلوچســـتان به «ایران» میگوید: 60« میلیون مترمکعب از 820 میلیون مترمکعب آبی اســـت که باید افغانســـتان آن را رهاســـازی کند که البته نمیکند.» البته در معاهده «هلمند» که سال 1351 بین ایران و افغانستان بســـته میشود، هیچ اشارهای به حقابه زیست محیطی تاالب هامون نمیشود. 820 میلیون مترمکعب تنها برای شـــرب و کشاورزی دیده میشود. این حقابه 60 میلیون مترمکعب آب را در داخل ایران برای هامون انتخاب کردهاند. برای همین هم پورمردان اعتقاد دارد که باید حقابه هامون را در داخل استان افزایش داد. او گنجایـــش تاالب هامـــون را 11 تا 13 میلیارد مترمکعـــب آب میداند. به گفته پورمردان، کشاورزی در سیستان و بلوچستان با وجود کمبود آب «غرقابی» است. او میگوید:«ما فقط 60 میلیون مترمکعب را صرف بهبود محیط زیست کرده و 00۴ میلیون مترمکعب آب را در بخش کشـــاورزی مصرف میکنیم. در کشوری که اولویت اول شـــرب است و بعد کشاورزی و در نهایت محیط زیست، چگونه میتوانیم پدیده طوفان و گردوغبار را مهار کنیم؟»

پورمردان معتقد اســـت که افغانستانیها به تعهد خودشان در قبال حقابه ایران عمل نمیکنند. به گفته او این کشـــور همســـایه، سیالبهایی را که الجرم به داخـــل ایران میآید به پای حقابه مینویســـد. این روزهـــا وضع بارشها در سیســـتان به گفته او خوب اســـت. پورمردان میگوید: «از نیمه دوم ســـال 97 تا تیرماه 98 وضعیت نزوالت جوی خوب بود. پس از ســـالها خشکسالی و تنش آبی، بارشها کمی شـــرایط را تغییر داد.» او دربـــاره اینکه چرا با وجود اهمیت تاالب هامون حقابه تعیین شـــده بســـیار کمتـــر از نیاز واقعی تاالب اســـت هم میگوید: «مدیریت و مسئولیت تخصیص منابع آبی وزارت نیرو است.» سالها است که کارشناسان، فعاالن و رسانههای حوزه محیط زیست خواهان پرداخت حقابه محیط زیســـت از وزارت نیرو هســـتند اما این وزارتخانه بارها اعالم کرده که وظیفه آن تأمین آب مورد نیاز شـــرب و کشـــاورزی اســـت. بارانهای امسال امـــا به گفته پورمردان مرزبندی وزارت نیرو را شکســـته اســـت و تاالب هامون تا 0۴درصد این پهنه آبگیری شد. پورمردان میگوید: «همین بارشها باعث شد تا گردوغبارها تا حدودی آرام گیرد و تعداد روزهای آلوده در استان کمتر شود.»

او خیلی امیدوار به گرفتن حقابه از افغانستان نیست و بلکه چشم به آسمان دارد تا همچنان با روی گشاده با مردم سیستان وبلوچستان برخورد کند و ببارد تا از محل چاه نیمهها، 60 درصد حقابه تصویب شـــده به تاالب هامون برســـد. هرچند این مسأله را هم یادآوری میکند که وزارت امورخارجه در تالش است تا بتواند از محل رودخانه هیرمند حقابه تعیین شده بین دو کشور را از افغانستان بگیـــرد. او میگوید: «اگر این اتفاق بیفتد بیشـــک وضعیت تاالب هامون بهتر میشـــود.» او خشک شـــدن تاالب هامون را باعث مهاجرت کسانی میداند که معیشت آنها وابسته به تاالب هامون بود. بسیاری از آنها صیاد، دامدار و عشایر بودنـــد. او اعتقاد دارد که باید ذینفعان و بهرهبرداران از تاالب هامون را کم کرد و به سمت کشاورزی مدرن، محصوالت کم آببر و معیشت جایگزین رفت.

اما هنوز هم در این استان کشاورزی به روش غرقابی انجام میشود. کشاورزان همچنان هندوانه، خربزه و گندم میکارند. او کشت محصوالت پرآببر را یکی از دالیل افزایش گردوغبار در اســـتان میداند. به اعتقاد پورمردان «مرز» پتانسیل خوبی برای معیشت جایگزین دارد. سیستان وبلوچستان تنها استان کشور است که به آبهای آزاد راه دارد اما تا به امروز از این پتانسیل بهرهبرداری نشده است.

او دربـــاره فعالیتهـــای محیطی زیســـتی بـــرای حفاظت از تـــاالب هامون میگوید:«امسال از کشـــت جالیز در بســـتر تاالب جلوگیری کردیم.» پورمردان میگوید:«اگر یکی دو ســـال از تاالب مراقبت شـــود، خودش را احیا میکند.» اما به گفته او هیچ طرح احیایی برای تاالب وجود ندارد. او احیای تاالب را مستلزم همـــکاری همه دســـتگاههای اجرایی مرتبط با ســـتاد احیای هامـــون میداند و میگوید:«باید با نگاه محیط زیســـتی در منطقه کشـــاورزی شود. چون تنها یک نگاه جمعی میتواند تاالب را نجات بدهد.» او درباره نگاه جمعی روی نظارت ســـازمان امور عشـــایری بر علوفه دام تأکید میکند و میگوید:«سازمان شیالت هم باید روی ایجاد حوضچههای پرورش ماهی در منطقه نگاهی داشته باشد و جهاد کشاورزی هم روی تغییر کشت اصرار بورزد.» ■ نقش مرزنشینان دو سوی هامون در احیای تاالب

پورمردان نقش مرزنشـــینان دو ســـوی تـــاالب را در احیـــای هامون غیرقابل انکار میداند و میگوید: «مرزنشـــینان دو ســـو فامیل هستند. عالوه بر آن با هم مراودات مرزی دارند. نشســـتهای مشترک بین ذینفعان ایرانی و افغانستانی برگزار میشود که در آن نشستها مشکالت پایین دستی را که مختص ایرانیها هســـتند مطرح میکنیـــم. دائماً با ریشســـفیدها در تماس هســـتیم.» به گفته او مرزنشـــینان دو ســـوی تاالب در فضای مجـــازی یک گروه دارند کـــه راجع به مسائل مشترک حرف میزند. مرزنشینان افغانستان و پاکستان هم تحت تأثیر گردوغبار هستند اما هجوم گردوغبار به آنها بشدت ایران نیست. همین مسأله هم باعث شده تا این موضوع در اولویت این دولت نباشد.

حامد نجفی علمدارلو، عضو هیأت علمی دانشـــگاه تربیت مدرس اعتقاد دارد وسعت کشاورزی در اطراف تاالب هامون در بخش ایرانی آنقدر زیاد نیست که بتوان روی آب ناشی از صرفهجویی به دنبال تغییر الگوی کشت و شیوه کشت خیلی حســـاب کرد. او در گفتوگو با «ایران» تأکیـــد میکند این تغییرات مفید است اما اتفاق معناداری نمیافتد. علمدارلو میگوید: «افغانستان در 50 سال گذشته سدها و بندهای زیادی روی هامون زده است.»

این کارشـــناس محیط زیســـت را اولویت کشـــوری چون افغانستان که چند دهه مشکالت امنیتی دارد، نمیداند. او میگوید: «اقتصاد این کشور به زحمت به 02میلیارد دالر میرســـد و آن هم کامالً وابســـته به کمکهای خارجی است. بنابراین طرف مذاکره هیچ گونه دغدغهای برای محیط زیست ندارد.»

او اعتقاد دارد که باید کمیته مشترکی از دو کشور تشکیل شود تا بتوان چنین مباحثی را در آن مطرح کرد و امیدوار بود که کشـــاورزی در اطراف هامون در دو کشـــور به سوی توسعه پایدار و حفظ محیط زیســـت برود. با وجود این او اعتقاد دارد رسیدن به این نقطه هم آسان نیست چون االن اولویت افغانستان تأمین غذا برای شهروندانش است نه حفظ محیط زیست. ■ باز هم پای ترکیه و امریکا وسط است

بهگفته علمدارلو خیلی از پیمانکاران افغانســـتان شرکتهای ترک هستند. او به یک شـــرکت ورشکسته ترک اشاره میکند که روی هیرمند برای افغانستان سد میسازد و میگوید: «امریکاییها هم در مهار آب افغانستان فعال هستند.»

این سؤال پیش میآید که آیا قوانین بینالمللی میتواند سهم تاالب هامون را از افغانســـتان بگیرد؟ پاسخ علمدارلو به این ســـؤال منفی است. او میگوید: «این مسأله برای طرف مذاکره (افغانستان) که باالدست آب نشسته است مهم نیست. اهمیتی به پروتکلها و معاهدههای جهانی نمیدهد.» به گفته او هیچ ابزار بینالمللی که بتواند افغانســـتان را به ســـمت احیای تاالب هامون ســـوق بدهد وجود ندارد. چون کنوانسیونها اختیاری و ارشادی هستند.