<مذاکره> تنها ابزار دیپلماسی آب نیست

گفتوگو با حجت میانآبادی پژوهشگر دیپلماسی آب

ایران در چهار ســـوی خود حوضههای آبریز مشترک و رودخانههای مرزی مهمی ماننـــد اروند رود، هیرمند، هریـــرود، اتـــرک و ارس با همســـایههای خـــود عراق، افغانستان، ترکمنستان وجمهوری آذربایجان دارد. از مجموع حدود 001میلیـــارد مترمکعب آب موجود در ایران شش میلیارد مترمکعب آب وارد و حدود همین میزان از کشور خارج میشود.

از طرفـــی حـــدود نیمی از مســـاحت خشـــکیهای کره زمین در حوضههای آبریز مشـــترکی قـــرار دارد که در مرزهـــای دو یـــا چند کشـــور واقع شـــدهاند، بنابراین بهرهبـــرداری از آبهـــای واقع در چنیـــن حوضههایی بخصوص در بخشهای خشـــک و نیمهخشـــک غالباً اختالفبرانگیـــز اســـت. بـــر اســـاس اصـــل حاکمیـــت دولتها بر قلمرو ســـرزمینی، که خود یکی از اصول دیرینه و مسلم در روابط بینالملل اســـت بهرهبرداری از آبهای واقع در قلمرو ســـرزمینی نیز تحت حاکمیت دولت مربوطه است. اما از حدود این حاکمیت که از گذشته مطلق بوده و دولتها در بهرهبرداری از این منابع هیچگونه محدودیت کمی وکیفی را نمیپذیرفتند بتدریج کاسته شده است. سازمان ملل متحد که از اوایل دهه 1970 تالش خود را برای تبیین نظام حقوقی کارآمد آغاز کرده در سال 1997 موفق به تصویب کنوانسیون بینالمللی استفاده غیرکشتیرانی از رودخانهها شـــده است. در این کنوانسیون حوضه آبریز بهعنوان یک سیستم یکپارچه در نظر گرفته شـــده و دیگر کشـــورها نمیتوانند با تکیه بر وجـــود رودخانهای در قلمرو سرزمینی خود هرگونه دخل و تصرفی را که مایل باشند در آن کنند.

دامنه اثر آب از نیازهای فردی روزانه تا پیچیدهترین فعالیتهای انسانی در تمام زمینهها را شامل میشود. سیال بودن آبهای سطحی به آن امکان جابهجایی را داده و مرز نمیشناســـد. این ویژگی بـــه همراه مرزهای ملی در چشـــمانداز جغرافیای سیاســـی جهـــان موجب شـــده اختـــالف، همکاری و مذاکره بر ســـر منابع آب، همچنین مدیریت آن، مســـائل زیســـتمحیطی و نقش آب در توســـعه اقتصادی، بخش بســـیار مهمی در تعامالت کشورها با یکدیگر و سیاســـت خارجی آنها تلقی شـــود که ما آن را با عنوان «دیپلماسی آب» میشناسیم. دیپلماسی آب به معنی گفتوگو برای تفاهم یا خشونت و مدیریت بر سر آبهای بینالمللی بسیار حائز اهمیت است.

برخی از صاحبنظـــران قرن 21 را قرن آب نامیدهاند. بهنظر آنها منازعات جهانی برای استفاده از آب در این قرن شدت خواهد گرفت.

ایـــران از نظر ســـرانه آب تجدیدپذیر در منطقه خاورمیانـــه بعد از ترکیه و لبنان در مقام سوم ایستاده است که در مرز بحران آبی قرار میگیرد و بهنظر میرســـد با مدیریت و کنترل شـــرایط نهتنها بتوانیم وضعیـــت خود را بهبود بخشیده بلکه بتوانیم اثرگذاری خوبی در تعامالت منطقهای داشته باشیم.

تجربه تاریخی نشـــان میدهد درگیریهای بینالمللی آب حتی در میان کشورهای متخاصم قابل حلوفصل است. طرح گاپ و سد ایلیسو یکی از چند ســـد بزرگ این طرح بســـرعت در کشـــور همجوار در حال ساخت است که در مدیریت منابع آبی اروندرود در مرز جنوب غربی ایران از طریق رودخانههای دجله و فرات بشـــدت اثرگذار بوده و میتواند عامل بزرگی بر محیط زیســـت ایران از طریق ایجاد کانونهای ریزگرد جدید در کشـــور عراق باشد. باید توجه داشـــت که عراق و افغانســـتان هماکنون درگیر مسائل داخلی هستند ولی به محض فارغ شـــدن قطعاً آبهای مشترک جزو اولین مسائلی خواهد بود که به آن خواهند پرداخت. بنابراین الزم است هر چه سریعتر شرایط دیپلماسی و گفتوگـــو در این زمینهها در منطقه فراهم شـــود و ایـــران صحنهگردان این دیپلماسی منطقهای باشد.

در تئوریهای کالسیک دیپلماسی آبی همواره فقط با تعاریفی از چگونگی گفتوگو برای حل و فصل مناقشات در منابع آبی مشترک برمی خوریم شاید چون در هیچ زمانی هیچ کشوری با شرایطی که ما هماکنون درگیر آن هستیم روبهرو نبوده است و اگر قرار است وضعیت ارتباطات بینالمللی ما بر همین مدار و تفکر بچرخد باید ســـرفصل جدیدی در مباحث دیپلماسی آبی برای آن باز کرد. ســـامانههای بهره برداری وکنترل پایداری، اتوماســـیون بسیاری از تأسیســـات مانند ســـدهای مخزنی و نیروگاههای برقابی، ایستگاههای پمپاژ کشـــور که برای مصارف آب و انرژی در زمانهای اوج مصرف کشـــور ساخته و استفاده میشوند توســـط تجهیزاتی است که در کشورهایی ساخته می شوند که با توجه به اعمال تحریمها امکان ســـفارش ساخت یا تهیه و نصب از آنها امکان پذیر نبوده و دستگاه دیپلماسی کشور باید با قدرت هر چه تمامتر وارد صحنه شـــده و امکانات تأمین این قطعات را همانند دارو برای کشور فراهم ســـازد چرا که امکان بهرهبـــرداری از منابع آبی و حفظ پایداری تأسیســـات از اهم واجبات بوده و تأمین منابع آب شرب و بهداشت و سالمتی و حفظ جان انســـانها به حفاظت و بهرهبرداری صحیح این ســـازهها و تأسیسات وابسته اســـت. از سوی دیگر باید سمت و ســـوی صنایع کشور به گونهای هدایت شود کـــه در یک بازه زمانی کوتاه بتوان نیازهایی چنین راهبردی را در داخل کشـــور مرتفع کرد و از شر وابســـتگی به دیگر کشورها در این زمینه خالصی یافت که باز شدن باب گفتوگوی صنعت آب کشور(بخوانید دیپلماسی داخلی آب) با نهادهای هدایتکننده سرمایههای دولتی و خصوصی مانند سازمان برنامه و بودجه و وزارت اقتصاد و اتاق بازرگانی و صنعت از اهم رویکردهایی اســـت که اتخاذ آن جزو تصمیمات راهبردی مانند تولید گندم و دارو در کشور است.