زنانی که نامه مینویسند و زبان خارجه میدانند
زنانروزگارقاجاربهروایتکالراکولیوررایس:
«...پیشــگویی این مســأله کــه در آینده در مورد پیشــرفت فکــری دختران چه پیش خواهد آمد، کار مشــکلی است. لکن بیگمان بندرت میتواند حرکتی واپسگرا وجود داشته باشد. هزاران دختری که اکنون مدرسه میروند چون مادران خویش در سن هشت یا نه سالگی ازدواج خواهند کرد و زمانی که تن به زناشویی دهند برای مقابله با مسائل زندگی و انجام مسئولیتهای ناشی از آن آمادگــی بیشــتری خواهند داشــت. بهعــالوه آرزو خواهند داشــت که دختران شــان تحصیل کنند و پسران شان همسران تحصیلکرده بگیرند .... » این جمــالت نظرات خانــم «کالرا رایس» درباره وضعیــت تعلیم و تربیت دختــران ایرانــی در اواخــر دوره حکومت قاجار در ایران اســت که نشــان از نگاهی خوشبینانه به باال رفتن سطح آگاهی دختران دارد.
توجه سیاحان به تعلیم دختران
توجــه بــه تعلیــم و تربیــت دختــران در تاریــخ ایــران موضوع بسیار حســاس و دشواری بوده است، تا جایی کــه حتــی توجه بســیاری از ســیاحان اروپایــی را به این موضوع جلب کرده اســت. در بیشــتر نوشــتههای این ســیاحان و تمام اروپاییهایــی که به دالیل مختلف به ایران سفر کردهاند و از خود نوشتهای برجای گذاشتهاند رد پــای پرداختن به این مســأله قابل مشــاهده اســت حتی اهمیت آن تا حدی اســت که خانم رایس نیز در بخشی از کتابش به روایت این واقعیت پرداخته است.
دختران در مسیر سواد آموزی
بنــا بــه گفتــه بنفشــه حجــازی در کتــاب «تاریــخ خانمها» در عصر قاجار زنان با توجه به وضعیت اقتصادی و پایگاه فرهنگی و اجتماعی خانوادههای خود، در مســیر ســوادآموزی قــرار داشــتهاند. اما با توجــه به کم بودن تعــداد این زنان این مســأله به چشــم نمیآمــده اســت. البتــه در همیــن گــروه از زنان نیز آموزش آنان بیشــتر رنگ مذهبی داشــته و حتی گاه تنها شامل خواندن بوده و نه نوشتن که آموزش آن هم توســط پــدران، بــرادران، عموها و اعضای خانواده صورت میگرفته است.
مکاتبات بدون کمک میرزاها
«لیــدی شــل» از جملــه زنــان اروپایــی اســت کــه بــه زمــان ناصرالدیــن شــاه بــه ایــران آمــده و در خاطراتش درباره وضعیت سواد زنان طبقه مرفه اینچنین نوشــته اســت: «زنان طبقه مرفه معموالً باسوادند و با شعر و ادب مملکت خویش آشنایی دارنــد و اغلب آنــان قرائت قرآن، نــه معنی آن را میداننــد. در میان زنهــای ایل قاجار و بخصوص خانواده ســلطنتی تعداد افراد باســواد خیلی زیاد اســت و اکثر آنهــا مکاتبات خود را شــخصاً و بدون کمک میرزاها مینویسند .... »
آشنایی زنان با زبانهای خارجی
حتــی تعــدادی از شــاهزاده خانمها و زنــان مرفه دیگر نیز به زبانی غیر از فارسی تسلط داشتهاند که از جمله آنان «اشرفالســلطنه» اســت که به زبان فرانســه و استانبولی تسلط داشته است. همچنین «عصمتالدولــه» و «قمرالســلطنه» یا همان ماه تابــان خانــم و «تاجالســلطنه» نیز زبان فرانســه را میدانســتند، که تمام این مثالها نشان از آن دارد که زنان طبقه مرفه و دربار فرصت بیشــتری برای یادگرفتن و با ســواد شــدن داشــتهاند و متأســفانه آنطور که باید از این فرصت بهره نمیبردند.
مشکالت در راه دختران طبقات پایین
البتــه در ایــن میــان کالرا رایــس در کنار نوشــتن از چگونگــی وضعیــت تحصیلــی دختــران در ایران اواخــر قاجار بــه ماجرا و اتفاقاتی اشــاره میکند که با مطالعه آن میتوانیم اندکی از شرایط سختی را که دختران طبقات پایین جامعه برای تحصیل با آن مواجه بودند درک کرده و به این نتیجه برسیم که دختران بــرای درس خوانــدن و ادامه تحصیل بــا مشــکالت زیادی دســت و پنجه نــرم میکردند چــرا که جدای از مخالفتهــای جامعه و خانواده، محیــط مناســبی نیــز بــرای آمــوزش آنــان وجــود نداشت.
صدمه دیدن از شوهر تا غارت اموال
البتــه وضعیــت تعلیــم و تربیت زنــان و دختران بعد از نهضت مشــروطه بسیار پیشــرفت کرد چرا کــه عمومی شــدن تحصیل زنــان در ایــن دوران و مبارزات آنان برای گرفتن حق و حقوق خود در کنار رنجهایی که میکشیدند بسیار نمایان شد به گفته نویســنده کتاب «تاریخ خانمها»: «...سختیهایی که آنها کشــیده و صدماتی که در ایــن راه دیدهاند، نشــاندهنده فضــای ضدیــت بــا ســواد آمــوزی و تحصیل زنان است. زنانی که در راه تأسیس دبستان از شــوهر خود صدمه دیدند، اموال شــان به غارت رفت، دستگیر شــدند و کتک خوردند، مورد تکفیر واقع شده .... »
مردان حامی سوادآموزی زنان
امــا بــر اســاس شــواهد و اســناد در این مســیر اکثر ایــن زنان مبارز و تحصیلکــرده از حمایت خانواده و بســتگان خــود بهرهمند بودند و جالب اســت که