Қарлаг. Тарихтың күңгірт беттері
Қарағанды — Қазақстан картасындағы ерекше қала. Қазір бұл — аса ірі индустриялық орталық, ал кеңестік кезеңде оның республикада (Алматыдан кейінгі) екінші мәдени және іс жүзінде бірінші өнеркәсіптік астана болғандығын көбі біле бермейді. Осынау жағымды факт уақыт өте ұмытылып келеді, бұл бірнеше буынның жан жарасымен байланысты — өткен ғасырдың 30-50-ші жылдарында Ксро-дағы сталиндік репрессиялар кезінде қалаға жақын маңда ГУЛАГ жүйесіндегі аса ірі лагерьлердің бірі — Қарлаг орналасқан еді.
Қарағандыдағы КСРО ІІХК БМСБ еңбекпен түзеу лагері — Қарлаг 1931 жылғы 19 желтоқсанда «Гигант» ІІХК кеңшарының негізінде құрылды. Лагерьдің орталығы Қарағанды қаласынан 40 км жердегі Долинка ауылында орналасты. Бұл жерде лагерьдің бүкіл әкімшілік жүйесі мен бас басқармасы орын тепті. Лагерьдің бөлімшелері орасан үлкен аумақта — Ақмола мен Балқашта, Жезқазғанға жақын маңда, Шу өзенінің бойында, тіпті лагерьдің ресми шекарасынан тыс жерлерде де жайылып жатты.
Тұтқындар Қарлагтың бүкіл аумағында орналастырылды. Бөлімшелер мен учаскелер лагерь орталығынан 5 км-ден 650 км-ге дейінгі қашықтықта орналасты. Оның жан түршіктірерлік ауқымын көзге елестету үшін аумағының көлемі Франция аумағына тең болғандығын айтудың өзі жеткілікті.
1930-1931 жылдары лагерь орналасуы тиіс болған аумақтан жергілікті халықты мәжбүрлеп қоныс аударту басталды —
Қарлаг құрылған кезде мұнда 80 мың адамнан тұратын халқы бар 4 мың қазақ киіз үйі, неміс, орыс және украин халқының 1 200 ауласы тұрды. Қантөгісті операцияға ІІХК жауынгерлері тартылды. Немістер, орыстар
және украиндар негізінен Қарағанды облысының жақын маңдағы аудандарына көшірілді. Қазақтардың тағдыры әсіресе қайғылы болды: лагерьге бөлінген аумақтың солтүстік бөлігінен олардың көпшілігі Қарағандыға және жақын маңдағы аудандарға қоныс аударылды. Қоныс аударту мүлік тәркілеумен қатар жүрді, қолда бардың бәрін — мүлікті, ірі қара малды, қойларды, жылқылар мен түйелерді тартып алды. Жергілікті тұрғындар шығарылғаннан кейін асығыс салынған барақтарға тұтқындар орналастырылды.
Кеңестік қуғын-сүргін саясатының ерекшелігі оның анық саяси оппоненттерге қарсы бағытталмағандығында болды, ондайлар миллиондаған құрбандардың арасында аз ғана пайыз болды. Көпшілік жағдайларда тұтқындар қандай да бір сөздері немесе әрекеттері үшін емес, ал билік басындағылар сол кезде жау деп жариялаған қандай да бір әлеуметтік немесе ұлттық топқа жатқандығы үшін қуғын-сүргінге ұшырады.
ГУЛАГ лагерьлерінің режимі адамды толықтай басып-жаншып, жоюға есептелген. Тұтқындардың өлімге ұшырауының басты себептері — нашар тамақтану, ауыр дене еңбегі, ауруға шалдығудың жоғары пайызы, дистрофия және туберкулез, әсіресе өлімжітімнің жоғары деңгейі Ұлы Отан соғысы жылдарына тура келген. 1943 жылғы
18 ақпанда ГУЛАГ-ҚА жазған баянжазбасында Қарлагтың опер-чекистік бөлімінің басшысы Ялошкевич: «Өлімжітімнің үлкен пайызы суық тиюден болған ауруларға және арып-азуға тиесілі. Ауырғандар көбінесе жоғары температурамен бірнеше күндеп суық барақтарда жатып қалып, өте ауыр халде ауруханаға жеткізіледі, ал кейбіреулері сол барақтарда еш көмек алмастан өліп те жатады», – деп мәлімдеген.
Мыңдаған адамдардың қайғы-қасіреті ұмытылған жоқ. Бүгінде Долинкада, лагерьдің бұрынғы басқармасының ғимаратында Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу мұражайы жұмыс істейді, онда Қарлагтың бүкіл тарихы сақталған. Мұражай экспозициясы лагерь өмірінің барлық жақтарын көрсетеді, ел экономикасының дамуында лагерьлер жүйесінің қандай роль атқарғандығы, лагерь тұтқындары өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына қандай жетістіктер енгізгендігі туралы және, әрине, тағдырлары лагерьмен байланысты адамдардың өздері туралы баяндайды. Олардың арасында белгілі ғалымдар — аты әлемге танылған физиктер, генетиктер, биологтар, тарихшылар, медицина мамандары, сондайақ әртістер мен суретшілер көп болды.
Тұтқындар көмір және металлургия өнеркәсібінің кәсіпорындары үшін
тегін жұмыс күші болды. Осы адамдардың күшімен Орталық Қазақстанның өнеркәсібі, ең алдымен, Қарағанды көмір бассейні, Жезқазған және Балқаш мыс қорыту комбинаттары құрылды. Ауыл шаруашылығы дамытылды, Долинкада Орталық Қазақстанда бұрын өсірілмеген дақылдардың — жүгерінің, күнбағыстың, Судан шөбінің, күнжіттің, запырангүлдің, қарабидай мен тарының жаңа сорттарын өсіру мен сұрыптау жөніндегі тәжірибелік станция болды. Орталық Қазақстандағы алғашқы бақтың негізі қаланып, онда жеміс-жидектердің 85 түрі, ағаштар мен бұталардың 30 түрі өсірілді. Байырғы тұрғындар жылыжайларда лимон өсіріліп, ал қыста лагерь бастығының үстеліне жаңа піскен құлпынайдың жеткізіліп отырғандығын айтады. Лагерьдің бұрынғы тұтқындарының бірі Г. Левин өз естеліктерінде: «Қарлаг заманында бұл гүлденіп тұрған аймақ, шөл даладағы оазис болды. Кең даладағы жойқын суғару жүйесі, жапырақты ормандар. Долинка ауылы көк желекке оранып тұратын», – деп жазды.
Өкінішке орай, сол уақыттың түпнұсқалық артефактілері өте аз сақталған, бірақ мұражай экспозициясындағы сол азғантай заттардың өздері жасыруға келмейтін жан түршіктірерлік шындығымен таң қалдырады. Лагерьден кейінгі тұрмыста қолданылған заттардың топтамасы сол кездегі Долинка тұрғындарының күнделікті өмірі мен сол дәуір туралы түсінік береді. Долинканың қазіргі тұрғындары көбіне «тікенекті сымның» екі жағында болған адамдардың ұрпақтары — тұтқындар мен оларды күзеткен қарауылшылардың балалары мен немерелері болып табылады. Бұл адамдардың тағдырлары көптеген жылдар бұрын тоғысқан. Әр отбасының адам сенгісіз
өз тарихы бар. Бұны сезіну үшін Долинка көшелерімен жүріп өту қажет, оның кейбір жерлерінде уақыт тоқтап қалған сияқты болып көрінеді. Басқарма ғимаратының дәл жанында әлі күнге дейін екі қабатты «офицерлер үйі» тұр, онда лагерьдің офицерлер құрамы тұрған, одан сәл әріректе төменгі шендегі қызметкерлерге арналған екі пәтерлі үйлер тұр, одан әрі лагерьден босап, өз еркімен жалданған жұмыскерлер тұрған барақтар орналасқан. Онда адамдар әлі күнге дейін тұрады. Кей-кейде әр жерден жартылай жерге кіріп кеткен тікенекті сымдардың тот басқан орамдары да кездеседі...
Қарлаг жұмыс істеп тұрған бүкіл кезеңде онда 1 миллионнан астам тұтқын болған, олар Орталық Қазақстан тарихында өшпес із қалдырған.
Әр жылдардағы репрессиялық көшіқонның негізгі түрлері:
• әлеуметтік белгісі бойынша — кулактардың мүлкін тәркілеу (казактар, «кулактар», дворяндар) 1920-1930-шы жылдар;
• этникалық белгісі бойынша — «жазаланған» халықтарды, сондай-ақ отырықшы қазақтарды лагерьлердің орналасқан жерлерінен депортациялау; соғыс кезінде (1942-1945) жұмылдырылған еңбек армиясының жұмысшылары, әскерге алуға келмейтін «сенімсіз» халықтардың өкілдері.
• конфессиялық белгісі бойынша — ОАК пен Хкк-нің 1930 жылғы «Діни бірлестіктердің басқарушы органдарындағы революцияға қарсы элементтермен күрес туралы» қаулысына сәйкес.
• саяси белгісі бойынша — РСФСР ҚК (Қылмыстық кодексінің) 58-бабы бойынша, «пролетарлық мемлекетке қарсы саяси қылмыстары үшін» сотталғандар, соның ішінде Қазақстан интеллигенциясы мен Алашорда партиясының өкілдеріне қарсы қуғын-сүргін құрбандары.