Сәукелені іздеу

Неліктен Қазақстанда ескілікті әшекейлер соншалықты аз сақталған? Бұл сұрақты мен өзіме ең алғаш рет тоқсаныншы жылдардың соңында, Алматыда Орталық Азия қолөнер жәрмеңкелері өткізіле бастаған кезде қойдым. Импровизацияланған сөрелерде өзбектің көне сырғасы, ХХ ғасырдың басындағы түркмен танамоншақтары, жасалғанына дәл сондай уақыт болған тәжік алқалары жатты... ал қазақ әшекейлері қайда? Өз сұрағыма жауапты мен ойламаған жерден тез алдым.

Сүйіспеншілік біріктіреді. Бұл жағдайда — ескілікті әшекейлерге деген сүйіспеншілік. Жоғарыда аталған жәрмеңкелердің бірінде мен кәнігі коллекционермен таныстым. Ол әрбір әшекейді мұқият зерттеп, сатушылармен мен түсіне бермейтін әңгіме-дүкен құрып, оларды өз сұрақтарымен тығырыққа тіреп жатты. Оның айналасына мен сияқты орталықазиялық ескілікті әшекейлердің қазіргі және болашақ қастерлеушілерінен құралған тұтас бір топ тез арада жиналып қалды. Көп ұзамай, ол өз коллекциясындағы әшекейлерді көрсете отырып, біз үшін ерекше дәрістер жүргізе бастады.

Бірде арманы сәукелені іздеп табу екендігін мойындады.

Ұрпақтан ұрпаққа

Сәукеле — жоғарыдан төменге дейін күміспен әшекейленетін қазақ қалыңдығының биік, ауыр бас киімі.

Қазақтың атақты археологы, тарихшысы, өнертанушысы және фольклоршысы Әлкей Хақанұлы Марғұлан өзінің «Қазақ халқының қолданбалы өнері» атты альбом-кітабында сәукелені былайша сипаттайды: «Сәукеле

— 70 сантиметрге дейінгі биік, көбінесе қиық конус тәрізді болып келетін бас киім, оның негізі матамен — барқытпен, шұғамен, атласпен және т.б. қапталған ақ киіз болып табылады. Матаның түсі — әр түрлі реңктегі қызыл, сондай-ақ жасыл және т.б. Бас киімнің төменгі жиегіне кәмшат немесе қандай да бір басқа аңның терісінен жұрын ұсталады. Алдыңғы жағынан маржан, моншақ және күміс салпыншақ қатарларымен сәнделеді. Сәукелеге арналған салпыншақтардың пішіндері қарапайым шаршы, жапырақша түрінде қалыпталған фигуралардан бастап ақықтан көз салынған, күрделі конфигурациядағы алтындатылған көлемді тілімшелерге дейін айтарлықтай әр алуан. Тілімшелердің бос жерлері ою-өрнекпен безендіріледі. Сәукеленің төменгі шетіне металдан жасалған пішінді салпыншақтардың екі қатары ілініп, араларына маржаннан моншақ тізіледі. Сәукелеге міндетті түрде екі жақ самайынан қыздың беліне дейін жетіп тұратын ұзын салпыншақтар ілінеді.

Олар маржан тізбектерінен, көгілдір ақықтан, күміс, кейде алтындатылған тілімшелерден, тиындардан, жібек шашақтардан және т.б. тұратын болған. Бұл салпыншақтардың саны мен ұзындығы қыздың ата-анасының мүліктік жағдайына байланысты болған»*.

Яғни бұл алдымен қыз, кейіннен әйел киім-кешегінің тура мағынасында да (бағасы бойынша), ауыспалы мағынасында да (маңызы бойынша) ең қымбат құрауышы болған: қазақ қыздары сәукелені той күнінен бастап тұңғыш сәбиі дүниеге келгенге дейін киген.

Тиісінше сәукеле отбасылық құндылық ретінде ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырды. Яғни оны жалға алуға немесе керісінше кие тұруға беруге болмайтын.

Сондықтан көбінесе сәукеле қызының, содан соң немересінің, шөбересінің және т.б. бой жетуін күтіп, сандықтың түбінде сақталатын. Қайтыс болған әйелдің балалары болмаса, дала заңына сәйкес, сәукеле бір күні осы әулеттің қызы қайта киеді деген үмітпен оның отбасына қайтарылады.

Міне, коллекционердің сенім артқаны да осы еді: шалғайдағы ауылда қайсыбір сандықтың түбінде осы күнге дейін қазақтың ескілікті, нағыз сәукелесі жатса ше?

Тары алтынға айналғанда

Ол біздің көбімізді осы идеясымен еліктіріп қойды. Содан біз «әжелерді аралап» кеттік — туыстарымыз бен көршілерімізден, таныстарымыз бен бейтаныс адамдардан сұрастыра бастадық. Кейде автобуста білегіне қазақтың білезігін

тағып алған әжейді көре қалсаң, «Апа, айтпақшы, үйіңізде сәукеле сақталған жоқ па?» – деп тәптіштеп сұрай бастайсың.

Өкінішке орай, мен сөйлескен адамдардың ешқайсысында сәукеле болған жоқ. Әжейлер еріндерін жымқырып, ашуланды, қолдарын сілтеді, тек ең батыл біреуі ғана: «Бізде сәукеле болған. Ашаршылық кезінде тамаққа айырбастадық. Оны да, барлық қалған әшекейлерді де. Тек мына бір сақина ғана қалды», – деп, әжім басқан қолындағы қазақтың ең қарапайым сақинасын көрсетті.

Неге екені белгісіз, әлі күнге дейін саусағында осындай сақинасы бар әйелді кездестірсем, мұнда да бір тарих жатыр ғой деп ойлаймын. Тәркілеу немесе кеңес билігінен бой тасалау, ашаршылық немесе соғыс, қысқасы, тектанушылардың айтуынша, «ХХ ғасырдың катаклизмдері».

Айтпақшы, дәл осындай сақина менде де бар. Ол маған күйеуімнің әжесінен қалды. Иә, бұл жерде де дәл сондай оқиға. Мен оны жақында ғана, Youtube желісіндегі «Парфенон» арнасын қарағанда есіме алдым: шығарылымдардың бірінде белгілі ресейлік журналист Леонид Парфенов тарихшы Елена Осокинаның

«Торгсин. Кеңестік индустрияландырудың алхимиясы» атты кітабын таныстырды.

Кітаптың тақырыбына шығарылған қысқарған сөз — кеңестік мемлекеттік кеңсенің атауы. «Торгсин» — шетелдіктермен сауда жүргізу. Бүгінде тарихымыздың Ресеймен, Украинамен және кеңестік кезеңнен кейінгі басқа да республикалармен ортақ бұл бөлігі ұмытылыңқырап қалған, бірақ бір кездері «торгсин» сөзін жоқ дегенде кеңестік басшылар өте жақсы білген. Леонид Парфенов өз бағдарламасында атап көрсеткендей: «Торгсиндегі нағыз дүрбелең — үкіметтің сол арқылы кеңестік азаматтарға алтын, күміс, құнды заттарға ұнды, жарманы, қантты (бұл негізгі тауарлар болды) сату туралы шешім қабылдаған кезі. Ал Торгсиннің жеңісі — халық 45 тонна таза алтыны мен

1400 тонна таза күмісін алып келген 1933 жылғы ашаршылық. Міне, алхимия қайда жатыр! Яғни өзіңнің шаруашылық жүргізуіңмен — «жаппай ұжымдастыру», «тап ретінде кулактарды жою» және басқа да әрекеттеріңмен адамдарды өлім аузына апарасың, сол кезде сенің тарың алтынға айналады».

Осы тонналарда қаншама қазақ күмісінің, соның ішінде әйел киім-кешегіндегі ең басты зат — сәукеледен алынған күмістің болғандығын бүгінде ешкім айта алмайды.

Менің таныс коллекционерім сол жолы сәукелені ақыры таппады. ХХ ғасырда Қазақстан тарихында катаклизмдер тым көп болды.

Сұлулықпен бірге — мұраға

Бірақ, бақытымызға орай, сәукеле оқиғасы мұнымен аяқталмады. Іздеуімізді тоқтатқаннан кейін бірнеше жылдан соң нағыз көне сәукеле әйтеуір табылды. Әрі бәрі сол коллекционердің ойлағанындай болды: ол, ештеңеге қарамастан, отбасылық жәдігерді сақтай алған әжейдің ескі сандығының түбінде жатты.

Қазақ қалыңдығының киімі. Сәукеле мен әшекейлердің авторы — зергер Серікқали Көкенов.

Kazakh bridal costume. The jewellery and saukele are the property of the jeweller Serikkali Kokenov.

Костюм казахской невесты. Автор саукеле и украшений — ювелир Сериккали Кокенов.

Бұл сәукелені Қазақстан елордасында өткен көрмеде белгілі қазақстандық суретші-зергер және мүсінші Сержан Бәшіров көрсетті, ол оның туысына тиесілі екен.

«Ол маған жай ғана оны көрмеге қоюыма рұқсат етті, – деп түсіндірді Сержан. – Оны көрсетпеуге болмайтын еді: бұл сәукеле соңғы 20-30 жылда табылған жалғыз сәукеле болар. Ол Шығыс Қазақстанның Марқакөл ауданынан табылды. Әжей оны сандығында бәз-баяғы қалпында сақтаған: желегі, маржандары, күміс элементтері — бәрі орнында. Ылғалдан сәл қарая бастағаны болмаса, күміс бөлшектерінің бәрі дерлік сақталған деуге болады. Атап көрсететін бір жәйт: бұл — Шығыс Қазақстанға тән сәукеле».

Бұл сәукеленің жалғыз емес, алғашқысы екендігіне, басқа облыстар мен аудандарда, басқа әжейлердің басқа сандықтарында қазақ қалыңдықтарының дәл осындай тамаша бас киімдері сақталғандығына сенгіміз келеді. Ал біз оларды іздеп жүргенде, қазіргі қазақ зергерлері өз қыздарына жаңа сәукелелер жасауда. Және олардың қыздары, қазіргі қазақ келіндері, ескі дала заңына мойынсұнады: сәукеле әрқашан отбасында қалып, тек мұра бойынша беріледі. Сол сияқты, мінез күші, сұлулық, талант... — анасы сүйікті қызына тілеуі және беруі мүмкін болатынның барлығы да осылай.

*Ә.Х. Марғұлан. «Қазақ халқының қолданбалы өнері». 3-том. Алматы, «Өнер», 1994 ж.