Сәкен Ғұмаров. Сыры ашылмаған ой нысандары
Суретші Сәкен Ғұмаровты көзі тірісінде сәуегей деп жиі атайтын. Мистик, философ және сопы, ол әрқашан бәрінен рухани дән табуға ұмтылатын. Суретшінің досы, ақын Владислав Ирхин оның картиналарын құт-берекені, шабытты, рақатты жеткізе білу тәсілі деп айтады.
Ғұмаровты бәрі Василий Кандинскиймен және Сергей Калмыковпен салыстырғанды жақсы көреді. Шынында да, олардың ортақ тұстары, ұқсастықтары көп: ішкі жан-дүниелерінің түсініксіз жақындығы, табиғатынан ақынжандылығы, зор рух күші, туындыларынан сезілетін жарық нұры, суретшілердің қиын тағдырлары, сондай-ақ көптеген шешілмеген драмалар мен жұмбақтар.
Ғұмаров сияқтылар туралы уақыттан озып, алыс болашақты болжай біледі деп айтуға болады. Ұзақ уақыт бойы оның шығармалары түсінілмеді және қабылданбады, олар орынсыз болды, өйткені кеңестік идеологияны көрсетпеді, оның шеңберіне сыймады. Оны бүлікші немесе тым оғаш деп санады, ал бірегей картиналарын, кейіннен жұбайының әңгімелеуі бойынша, баланың былдыры деп күлкі еткен. Әрі оның өзі де көпшілікке басқа әлемнен келгендей болып көрінетін.
Біздің, ұрпақтарының бақытына орай, танылмаған философ және лирик осының бәріне назар аудармай, шығармашылығын үнсіз жалғастыра берген. Көпшілікке танылу үшін емес, ой нысандары болып табылатын нәзік, поэтикалық және таңғажайып картиналары арқылы өз ойын еркін білдіре отырып, «үстелге» жұмыс істейді.
Сонымен қатар, Сәкен Ғұмаров көп қырлы және талантты болды: ол жергілікті телевидениеде журналист және режиссер болып жұмыс істеді, өлеңдер жазды, театрда ойнады, телевизиялық қуыршақ театрын құрды, домбыра тартты, Құранды араб және парсы тілдерінде оқи білді, үлкен қызығушылықпен әр түрлі рухани және философиялық ілімдерді де зерттеді. Замандастарының жадында ол көзі ашық, көкірегі ояу,
оқыған-тоқығаны мол, талапты ақыл иесі ретінде сақталды. Сүйікті авторлары — Радловтың, Затаевичтің, Абайдың, Шәкәрімнің, Гумилевтің, Кандинскийдің кітаптарын қолынан тастамайтын.
Қазақстанның біртума суретшілерінің бірі Қазақстанның батысындағы Бөкейорда ауданында туып-өскен. Анасы бала үстінде қайтыс болып, оны әкесі жағынан туысқан ағасының отбасына тәрбиелеуге береді. Сурет салуды бала күнінен жақсы көреді. Абстракционизм стиліндегі үлкен картиналарын сонау 1950-ші жылдарда салып бастайды. Алайда өмірінің басым бөлігінде суретші ретінде емес, аймақта бірінші болып тікелей эфирде театр спектакльдерін көрсете бастаған Орал телевидениесіндегі режиссер ретінде танымал болды.
Қалай болғанда да, оның бүкіл өмірі театрмен байланысты: әкесі де актер және режиссер болған, өзі де кейде театрда ойнаған. Оның театрлық білімі болды, Мәскеудегі Мемлекеттік театр өнері институтында, Ленинградтағы Мемлекеттік театр, музыка және кинематография институтында режиссерлік шеберлігін ұштады. Орал телевидениесінде көп жыл еңбек етті, КСРО Журналистер одағының мүшесі болды.
Бір қызығы, Сәкен Ғұмаровтың картиналарын бірінші болып бағалаған қазақстандықтар емес. Өз туындыларының дебюттік көрмесін
суретші өз бастамасымен 1990 жылы, 53 жасында Киевте өткізуді жөн көрді. Украиндықтар оның шығармашылығын өте жылы қабылдады, онда оның көптеген достары мен қастерлеушілері пайда болды.
Суретшіге атақ-даңқ өмірінің соңғы бес жылында ғана келгендігін атап өткен жөн. Дәл осы жылдары,
1990 жылдан 1995 жылға дейін ол Киев, Мәскеу, Будапешт, Вильнюс, Алматы, Қырым, Сочи, Екатеринбург, Юрмала және Орал галереяларында 40-қа жуық көрме өткізіп үлгерді. 1995 жылы бұл дүниеден озды.
Оның жұмыстары ол қайтыс болғаннан кейін де көрмелерге қойылды. Мәселен, Прагадағы атақты «Миро» галереясында 2002 жылы қазақтың екі танымал суретшісі — пейзажшы Жанатай Шәрденов пен абстракционист Сәкен Ғұмаровқа арналған көрме өтті. Венгрияның Карцаг қаласында 1996 жылы өткен көрменің өзіндік тарихы болды. Бір кездері Сәкен Ғұмаров сол уақытта Венгрияның Қазақстандағы елшісі болып жұмыс істеген түркітанушы Йожеф Тормамен танысады. Оралдық суретшінің шығармашылығына тәнті болған Торма Венгрияда Ғұмаровтың туындыларын көрмеге қоямын деп
уәде береді, бірақ мұны Ғұмаровтың көзі тірісінде жасап үлгермейді. Кейін Торма оның Оралдағы зиратына, оның атындағы мұражайға барды, отбасымен танысты.
Суретші қайтыс болғаннан кейін ол өмір сүрген және жұмыс істеген қаладағы оның шеберханасында мемориалдық мұражай ашылды. Қалада оның есімімен аталған көркемсурет мектебі де бар.
Өнертанушылар Сәкен Ғұмаровтың стилін екіұшты түсіндіреді. Біреулері оның картиналарын авангардизмге және абстракционизмге жатқызса, енді біреулері оны поставангардист деп санайды. Украинада оны жаңа бағыт — аттрактивизмнің негізін қалаушы деп атады.
Суретшінің өзі өз туындыларын ой нысандары деп атағанды жөн көрді. Шынында да, оның әр картинасында көптеген шифрланған мағыналар жасырылған. Символдар, бейнелер, астарлы мағыналар — оның шығармашылығының тілі. Ол сондай-ақ картиналарын салғанда оның қолын әруақтар (тәңірлік дүниетанымда — қайтыс болған атабаба рухтары) жетелейтінін қайтақайта айтуды ұнататын. Суретшінің достары оны көріпкел деп санады және картиналарында болашақтағы оқиғаларды болжап, көрсете білді деп мәлімдеді.
Осы арада айта кететін тағы бір жәйт, 1990-шы жылдардың басында менің де суретшімен кездесуімнің сәті түсті. Оның Алматыдағы Ғалымдар үйінде көрмеге қойылған туындылары ұзақ уақыт көкейімде жүрді. Біз ол кісімен жеке таныстық, сол кездесуден кейін ол кезде әлі студент болып жүрген құрбым екеуміз оны өзімізді медитацияға үйретіп жүрген шебермен таныстырғымыз келді. Бізге бұл кісілер бір-бірін жақсы түсінетіндей болып көрінді. Екі шебер кездескен кезде бір-бірімен ортақ тілді тез тапқаны соншалық, бәріміздің жүрегімізде сол кездесуден алғыс сезімі сақталып қалды.
Сәкен Ғұмаров көп сөйлемейтін, кішіпейіл жан еді, бірақ бойынан жаны жайсаң, жүрегі кең адамның жылы сүйкімділігі есіп тұратын.
Онда қарабайырлықтың немесе тоғышарлықтың көлеңкесі де жоқ еді. Ол рухпен, идеялармен өмір сүрді, әлдебір үлкен нәрсені армандады және айналасындағының барлығын өзінің ішкі сәулесімен нұрландырғандай болды. Ол, әрине, ерекше болды, бұны оның таңғажайып картиналары айғақтайды.