Қазақ әшекейлері. Білезіктер сиқыры
Ежелгі заманнан бері білек өмірлік қуаттың шығатын жері болып саналған. Әсіресе әйелдерде. Сондықтан білекті қорғау керек деп есептелген. Немен? Мысалы, білезікпен.
БІЛЕКТІҢ СИҚЫРЛЫ КҮШІ
Ата-бабаларымыздың неліктен адамның білек арқылы барлық күш-жігерін жоғалтып алуы мүмкін деп ұйғарғандығын құдай білсін: мүмкін, оларды тамырдың соғуы таң қалдырып, олар ешбір жағдайда жоғалтуға немесе әсіресе жаумен б лісуге болмайтын мірлік күш зі туралы осылай белгі береді деген қорытындыға келген болар. Адамды жай ғана қолының ұшынан ұстаса да, оның мірінің бір б лігін алып қоюға болады, демек, білекті қорғау керек деп сенген. Мүмкін, білезіктер әлемнің әр түрлі б ліктерінде — ежелгі мысырлықтар мен римдіктерде, инктар мен майяларда, сақ және сармат тайпаларында дәл осы себептен пайда болған болар.
Қазақстандық археологтардың
2012 жылғы атақты олжасы — «Тақсай ханшайымының» к п әңгіме тудыруының себебі, ең алдымен, сармат кезеңіне жататын ежелгі қорымнан табылған әшекейлердің к п болуына байланысты. Таутекенің алтын мүсіншесі бар бас киім, атақты аң стиліндегі айылбастар, самайлық әшекейлер және екі алтын құйма білезік. Ал білезіктерде гізшенің жон арқасына тісін қадап, жұлқылап жатқан мысық тұқымдас жыртқыш бейнеленген. Осылайша, атақты сармат қызы зінің қолдарын жаман к зден, дұшпанның жанасуынан қорғаған. Бірнеше ғасырлар
ткен соң осы лкедегі қазақ қыздары да қолдарын дәл осылай қорғайды. йткені білезіктер дала т сінде дәл сол мақсатпен және ең қызығы — дәл сол функциямен мәңгілікке қалу үшін пайда болған.
ОТБАСЫЛЫҚ ҚУАТ КӨЗІ
Бұл туралы тарих ғылымдарының докторы Шайзада Тоқтабаева зінің «Қазақ шеберлерінің күміс жолы» атты кітабында былай деп жазады: «Білезіктер — ... киім-кешек мәдениетіндегі ажырамас атрибуттардың бірі, онсыз әйел зін қорғансыз сезінген. Əдетте жұп білезік тағатын болған. Халық арасында білезік тағу буын ауруларының алдын алады, қолдың рәсімдік тазалығын арттырады, түс к ру кезінде қара күштерді аластайды деп сенеді. Бірақ ең маңыздысы — білезіктер мірлік күшті сақтап қалады. Қазақ әйелдерінің дәстүрлі сана-сезімінде әйелдің құлағы, шаштары арқылы жын-шайтан кіреді, содан соң алақаны арқылы біртіндеп күш-қуаты кете бастайды деген ұғым бар, сондықтан әжейлер соңғы күштерін жоғалтып алудан қорқып, міндетті түрде білезік тағады».
Кез келген егде жастағы қазақтан әжесі туралы айтып беруін сұрасаңыз, ол ең бірінші оның білезік таққан қолдарын есіне алады. Сол қолдарымен ол қамыр илеп, қымыз шайқайды, құрақ к рпе тігеді
және дәл сол аялы қолдарымен немересінің басынан сипайды. Ал немересі әжесінің қолындағы жылуды ғана емес, күмісті де мәңгі есінде сақтайды.
Ең алдымен бұл күміс кішкентай қыздарға тән болады: білезіктер қазақ қыздарына кішкентай бүлдіршін кезінен есейіп әйел болғанға дейін мір бойы серік болады. Бүлдіршін қыздың топ-томпақ қолдарына к з тиюден қорғайтын ақ-қара немесе қызылдык к моншақтардан жасалған білезік тағылады. Сосын бір жасқа толғаннан кейін қыздың құлағын тесіп, жібек жіп
ткізеді, біраз уақыт ткен соң жіпті нағыз сырғаға ауыстырады, сол кезде білекке қарапайым кішкентай күміс білезіктерді де тағуға болатын, олар қазір қазақстандық мұражайларға келушілердің к здерін қуантуда.
12 жасқа толғаннан кейін қыздың зергерлік әшекейлер жиынтығы к бейіп, ауырлай береді, ал білезіктері ірірек және күрделірек бола түседі. Үйлену тойында қалыңдық міндетті түрде басқа әшекейлермен бірге шынжыр арқылы сақиналармен біріктірілген атақты бес білезікті тағатын болған...
Ал әрі қарай ше? Əрі қарай бәрі кері тәртіпте жүреді: қазақ әйелдерінің «зергерлік әшекейлер жинағы» есейе келе едәуір азайып, қарапайымдана түседі. згермейтін тек бір нәрсе — жұп білезіктер. Айтпақшы, мұның тағы бір қосымша түсіндірмесі бар: психологтардың айтуынша, әйел — отбасындағы күш-қуаттың басты к зі. Егер ол осы күш-қуатты з туғантуыстарына қатысы жоқ нәрсеге немесе адамдарға жұмсайтын болса, к п ұзамай оның жақындары мірлік күштің жетіспеушілігін сезінеді. Арғы әжелеріміз білді ме, білмеді ме, бірақ үйден шығарда жұп білезіктерді тағу арқылы олар
здерінің энергетикалық ағындарын жауып, б где адамдардың пайдалануына жол бермеген. Үйге оралған соң осы энергетикаларын туған-туыстарымен б ліскен. Қазақ халқының сүйікті аналар мен әжелердің білезік таққан аялы қолдары туралы басты естеліктері де осыдан келіп шығады.
ANCIENT JEWELLERY AND ITS MODERN VERSIONS
It is clear that such significant jewellery was never intended to be dull or featureless. Kazakh bracelets were made in a variety of styles: from one solid piece or many parts, bulky or filigree, with closed or open ends.
Zhumyr bilezik – a so-called ‘rod’ design most often comes with open ends, which are sometimes crowned with snake heads; in this case the bracelet is called zhylanbas bilezik, or ‘snake one’. This bracelet offers an extra layer of protection as these snakes are believed to protect the wearer.
Burama bilezik – a twisted, coiled bracelet. This type of jewellery was popular not only in Kazakhstan but in other countries as well from Central
Asia to Caucasia. This style has remained popular and is still made by Kazakh jewellers today as it adapts well to modern designs.
Zhalpak bilezik – a flat bracelet. The band could be either wide, narrow, the same width along its entire length or wider in the centre. These bands are joyously decorated with engravings and set with enamel or niello, gems or semiprecious stones. Each version of this bracelet has its own name.
Topsaly bilezik – a hinged bracelet, also known as kakpak bilezik, which consists of two parts and is easy to put on. The fastening is made up of a kind of fold or small panel, which often has an attractive underside so the bracelet can be worn both ways, with either the fold or panel on display.
Ekikabatty bilezik – a double-layered bracelet. A filigree upper layer lies on a solid base.
Uzbeli bilezik or tasty bilezik – compound or with a framed stone, this is one of the rarest and most unusual types of old Kazakh bracelet, decorated with gems or glass in a silver frame. Kazan Tatars have similar bracelets, in our country they come from Northern Kazakhstan. What is interesting about this bracelet is that its design is entirely modern in appearance, and unlike much other ancient jewellery, is very comfortable to wear.
THE QUEEN OF KAZAKH BRACELETS
The uncrowned queen of Kazakh bracelets is the bes bilezik, the bracelet with three (sometimes two) rings on the wearer’s fingers attached to it by chains. By the way, it has two other names: sakina bilezik – meaning bracelet with rings and shynzhyrly bilezik – bracelet
with chains. If those two names are helpfully self-explanatory, then why is this bracelet most commonly known as bes bilezik, which means ‘five bracelets’?
In one of her interviews, the historian Shaizada Tohtabayeva explained that “it was so expensive that it cost the same as five bracelets. It was prevalent in Western Kazakhstan and has all the features of the style of jewellery typical of that region: a strict geometrical ornamental pattern, large proportions and probably some kind of ornamental significance”.
India, Turkmenistan and Caucasia have similar bracelets but ethnic jewellery experts are agreed that none of them are comparable to the Kazakh bes bilezik. This may be why it is copied so frequently in other countries with some manufacturers looking into mass production. However, Kazakh jewellers strongly believe that the bes bilezik is one of those pieces of jewellery that should be custom-made as in ancient times on the steppe. Too many factors need to be taken into account, such as the length of the palm, size of the rings and of course the width of the wrist.
This is because the bes bilezik, like all other Kazakh bracelets, should tightly embrace the arm of its owner. Otherwise how is it going to protect her wrist and hands and, therefore, her vital energy?
tengri thanks the head of the Union of Artisans of the Republic of Kazakhstan, Aizhan Bekkulova, for providing the bracelets photographed for this article.