Fediverse: sociale netwerken in eigen hand
Sociale netwerken kunnen ook op een andere manier worden opgezet dan de grote aanbieders dat doen. Fediverse biedt met zijn diensten zoals Mastodon en Peertube veel voordelen die bij Facebook, Twitter en andere ontbreken.
De mens is een kuddedier, zelfs op internet. Vrij snel nadat internet een beetje van de grond kwam, verschenen ook de eerste sociale netwerken. Maar die netwerken zijn steeds minder leuk. Dat is te wijten aan de veelvuldige schendingen van de gegevensbescherming, maar ook aan het volplempen van de pagina’s met advertenties en aan de ondoorzichtige algoritmen die bepalen wat je daadwerkelijk te zien krijgt van de massale nieuwsstroom. Fediverse zou dat weer kunnen corrigeren, omdat het door de gebruikers zelf wordt beheerd – niet door bedrijven.
Laten we eerst de balans eens opmaken: een online sociaal netwerk is eigenlijk een dienst die mogelijkheden bieden voor informatie-uitwisseling en het opbouwen van relaties. Sociale netwerken behoren tot de meest populaire toepassingen op internet. Volgens Facebook loggen meer dan 1,7 miljard gebruikers elke dag bij hen in. De evolutie is daarbij vrij snel gegaan: eerst kwamen de mailboxen, die in het digitale leven bulletin-board-systemen werden genoemd. Na het inbellen – toen nog via een telefoonmodem – kon je in forums schrijven en privéberichten uitwisselen.
In de jaren tachtig werden steeds meer mailboxen geleidelijk aan in een netwerk opgenomen, bijvoorbeeld via Fidonet, wat tot op de dag van vandaag nog steeds actief is. Rond 1990 introduceerden onder andere de internetproviders Compuserve en AOL voor het eerst online gebruikersprofielen voor hun eigen klanten. Classmates.com kwam uit in 1995, twee jaar later gevolgd door SixDegrees.com met als eerste de mogelijkheid om lijsten met vrienden te maken. In 2004 verscheen Facebook op het toneel, een jaar later gevolgd door StudiVZ. Google probeerde het tevergeefs met Wave en Google+, waar vorig jaar de stekker uitgetrokken is.
Al die netwerken hebben één ding gemeen: ze zijn centraal georganiseerd en eigendom van een bedrijf. Gebruikers zijn volledig aan die bedrijven overgeleverd als
het gaat om wat er wordt toegelaten en hoe ze gebruikerscontent presenteren en exploiteren. Ondertussen worden de netwerken op vele manieren gebruikt om mensen politiek te beïnvloeden door middel van campagnes van allerlei aard, waaronder fake news.
Een tweede punt dat de conventionele netwerken kenmerkt is dat interactie en migratie tussen de verschillende netwerken normaal gesproken niet mogelijk is. Als een aanbieder de deuren sluit, kunnen de daar geüploade gegevens niet zomaar naar een andere worden verplaatst. Zie wat er met gebeurde toen Hyves-gebruikers massaal overstapten naar Facebook. Wat ooit als groep of dagboek op Google+ is gecreëerd, verdween gewoon uit de openbaarheid – wellicht nog niet voor Google zelf.
FEDIVERSE-DIENSTEN COMMUNICEREN ONDERLING
Beide aspecten speelden in 2008 al een rol bij het ontstaan van het Fediverse-universum. Fediverse is een kunstmatig woord, een combinatie van ‘federation’ en ‘universe’. Maar je kunt het natuurlijk ook lezen als ‘faits divers’, Frans voor niet-rubriceerbaar nieuws.
Fediverse omvat een veelheid aan netwerken die elk onafhankelijk zijn, maar toch met elkaar kunnen interageren. Zoals gebruikelijk zijn er daarbij verschillende soorten: sociale netwerken, microblogging-diensten en websites voor online publicatie van foto’s, video’s en zelfs eenvoudige hosting van bestanden. Het concept verscheen voor het eerst in 2008 in de vorm van de vrije software GNU Social en verspreidde zich vanaf ongeveer 2016, nadat het Twitter-alternatief Mastodon opeens populair werd. Het ging nog harder na de introductie van het ActivityPub-protocol, dat in 2018 gestandaardiseerd werd door het World Wide Web Consortium. Het biedt stabiele interfaces die niet voortdurend veranderen en eenvoudig te implementeren zijn.
Naast ActivityPub zijn er momenteel 13 andere protocollen in gebruik om te communiceren tussen de individuele nodes. Twee daarvan vallen op, zoals OStatus voor het uitwisselen tussen microblogging-diensten en Matrix als open protocol voor real-time communicatie. Toch moet ActivityHub de lijn worden die de Fediversediensten aan elkaar kan plakken en daarmee OStatus gaan vervangen.
Het protocol stelt je onder andere in staat om te communiceren met contacten van verschillende diensten en hun individuele nodes, zonder dat je voor elke dienst een aparte gebruikersaccount hoeft in te stellen. Je kunt bijvoorbeeld commentaar geven op video’s op een PeerTube-server met je microblogging-account bij Mastodon, maar je hoeft je niet te registreren bij de PeerTube-server. Je kunt dat vergelijken met e-mailadressen, die het mogelijk maken om berichten uit te wisselen, zelfs als je een account bij een andere provider hebt dan de geadresseerde.
Er zijn bij Fediverse dus geen ‘walled gardens’ in ondoorzichtige monoculturele geheel gescheiden bedrijfsnetwerken, maar eerder een hele reeks diensten en aanbieders die met elkaar verbonden zijn.
Vanuit het oogpunt van de organisatoren is dat een stap terug naar de goede oude tijd van het gratis internet, omdat alle inhoud op verschillende servers wordt opgeslagen, die ook door de gebruikers zelf beheerd worden, en noch zij, noch de inhoud daarmee automatisch aan een bedrijf toebehoort. Dat maakt bijvoorbeeld een overheidscensuur moeilijker, evenals het grootschalig opleggen van aanbiedersregels, wat buiten de Fediverse-wereld soms rare vormen kan aannemen.
Hoewel het bij sommige e-mailproviders niet bepaald eenvoudig is om je mails en andere gegevens naar een andere provider over te zetten, gaat zoiets bij Fediverse meestal heel eenvoudig – soms zelfs met de mogelijkheid je volgers mee te nemen. Dat kan bijvoorbeeld nodig zijn als een privé beheerde node sluit of deze je niet meer bevalt. De regels die bij de verschillende nodes gelden, kunnen zeer verschillend zijn. Een fotocommunity op PixelFed zou bijvoorbeeld alleen foto’s van katten kunnen toestaan, terwijl het posten op een andere PixelFed-node kan betekenen dat je een foto van
jezelf moet uploaden terwijl je een blikje hondenvoer eet. Bij Fediverse sluit de keuze voor een bepaalde node de mogelijkheid echter niet uit om te kunnen communiceren met andere nodes.
WIE BETAALT DAT?
Zoals gezegd zijn er bij Fediverse-netwerken geen centrale nodes die alles domineren. Er is dus niet één Mastodon-server, maar duizenden. Iedereen kan zijn eigen Mastodon-server draaien, die in het jargon nodes of instances worden genoemd. Dat geldt ook voor andere diensten van Fediverse. Het concept is niet zonder controverse, omdat het ook tamelijk ongewenste soorten netwerken mogelijk maakt, zoals extremistische netwerken die ervoor kunnen zorgen dat ze onder de radar blijven. Fediverse ziet zichzelf niet als een contentcontroller – een rol die een wetgever bijvoorbeeld oplegt aan grote netwerken zoals Facebook, zonder dat die daar meteen bijzonder gekwalificeerd voor zijn.
De financiering van die nodes is echter instabiel: omdat gebruikers het exploiteren van hun gebruikersgegevens en een overdaad aan reclame niet tolereren en anders snel migreren, zijn ze afhankelijk van donaties.
Diensten als Liberapay en Patreon maken vaak de giften over. Toch heerst er idealisme. Veel beheerders van nodes betalen zelf ook mee voor het onderhoud en het werkend houden van hun server, om nog maar te zwijgen van de tijd die aan het werk wordt besteed.
Alles bij elkaar houdt het systeem zichzelf in leven. Dat kan ook te danken zijn aan de makkelijke toegang voor gebruikers. Net als bij de gebruikelijke sociale netwerken is het enige wat je nodig hebt een browser die, met uitzondering van enkele zeer niche besturingssystemen, waarschijnlijk altijd wel beschikbaar is. Voor een eerste onderzoekreis in de wereld van Fediverse kan de Fediverse-zoekmachine search.social je helpen.
GEEN GRIP OP FEDIVERSE
Omdat nodes zich niet hoeven te registreren, zijn er geen officiële statistieken voor alle aanbieders. Verschillende nodes – waaronder veel van de Twitter-achtige Mastodon-servers – zijn bijzonder populair met enkele duizenden geregistreerde gebruikers. Alleen al de eerste online verschenen mastodon.social had op het moment van schrijven meer dan 530.000 volgers, die ongeveer 25 miljoen berichten publiceerden. Inmiddels zijn er ongeveer
2800 Mastodon-nodes bekend, waarvan een aantal op privéservers draait voor een kring van gebruikers. Je kunt een idee krijgen van de uitgestrektheid van Fediverse door naar de website the-federation.info te bezoeken. Daar kunnen beheerders hun nodes registreren om in de statistieken te worden opgenomen. Eind 2020 waren ongeveer 7500 nodes met een totaal van zo’n 4 miljoen gebruikers geregistreerd bij the-federation.info. Maar er zijn ook verschillende nodes die niet op de lijst staan. Op de website staan ook 50 projecten, dat zijn diensten die zich op de een of andere manier aan het Fediverse-universum verbonden voelen. Een interactief overzicht van Fediverse is te vinden op fediverse.space. Als je de naam van een bepaalde node nog niet kent, kun je voor de lol gewoon op een van de sterren in de grafiek klikken en informatie krijgen over waar de node betrekking op heeft en hoeveel mensen zich daar geregistreerd hebben. De 50 bovengenoemde projecten geven aan dat er bij Fediverse op zijn minst een poging wordt gedaan om een vervanger te creëren voor bijna elk sociaal netwerk dat door een bedrijf geëxploiteerd wordt. Vaak zijn er zelfs verschillende alternatieven. Veel mensen vervangen bijvoorbeeld de korte nieuwsdienst Twitter door Mastodon, maar het is ook mogelijk om naar Pleroma of GNU Social over te gaan. Ook voor Facebook zijn er minstens drie alternatieven met Diaspora, Friendica en Socialhome – en dat zijn slechts de bekendste. De serversoftware is vrij beschikbaar als installatiepakket, net zoals bloggers dat kennen van WordPressinstallaties. Je kunt dus eenvoudig je eigen nodes opzetten en hosten, bijvoorbeeld voor een vereniging. De hardware-eisen zijn verschillend: voor Pleroma is een Raspberry Pi al voldoende.
VOORUITBLIK
Fediverse schept in eerste instantie meer verwarring dan de bekende ‘grote’ sociale netwerken door de vele mogelijkheden. Maar de Fediverse-projecten zijn inmiddels uit het beginstadium en bieden een nieuw thuis voor miljoenen gebruikers die gebruik willen maken van sociale netwerken, maar hun gegevens onder eigen controle willen houden. Het kader hieronder geeft een overzicht van de belangrijkste diensten. Zoals je ziet is er veel mee mogelijk.